Kısas-ı enbiyâ. Peygamberlerin hayat hikâyelerini ve tebliğ faaliyetlerini anlatan eserlerin genel adı.
Arapça kıssa ve nebî kelimelerinin çoğul şekillerinden oluşan kısas-ı enbiyâ (kasasü’l-enbiyâ) “peygamberlerin kıssaları, tarihleri” demektir. Bu anlamda ah-bâr-ı enbiyâ tabiri de kullanılır.
Kur’ân-ı Kerîm’de -üçü ihtilaflı olmak üzere- yirmi sekiz peygamberin adı geçmekte, isimleri ve kıssaları bildirilmeyen daha birçok peygamberin bulunduğu da belirtilmektedir[Nısâ 4/164; Mü’-min 40/78] İsmen zikredilen peygamberlerin bir kısmının hayat hikâyeleri ve tebliğ faaliyetleri daha çok ders ve ibret verici yönleriyle ayrıntılı biçimde, bir kısmının kıssaları ise özet olarak nakledilmektedir. Kur’an’daÂdem, İbrahim, Yûsuf, Mûsâ ve îsâ gibi peygamberlerin kıssaları oldukça tafsilâtlı olarak verilmektedir. Bunun yanında muhtelif peygamberlerin, çeşitli şahısların ve kavimlerin kıssaları, ayrıca Kur’an’ın geldiği dönemde vuku bulan bazı olaylar da Kur’an’da yer almaktadır.
Kıssaları Kur’an’da anlatılan peygamberlerin ve diğer bazı kişilerin, ayrıca kavim ve olayların büyük bir kısmı Tevrat ve İncil’de de nakledilmektedir. Dolayısıyla kıssaların birçoğu İslâm’ın geldiği dönemde yahudi ve hıristiyanlarca bilinip anlatılmakta, özellikle yahudilerle bir arada yaşayan Araplar’ca da bilinmekteydi. Bu sebeple Kur’an vahyi devam ederken bundan son derece rahatsız olan Mekke müşrikleri Kur’an’m naklettiği ve Peygamberin tebliğ ettiği kıssalara “esâtîrü’l-evvelîn” [geçmiş kavimlerin masalları] diyorlardı.[el-Furkân 25/5; el-Kalem 68/15.]
Kur’an bir tarih kitabı olmadığı için olayları ibret ve örnek olması açısından nakletmektedir. Tarih boyunca Kur’an’ın iyi anlaşılması ve peygamberlerin örnek hayatlarının öğrenilmesi için peygamber kıssaları üzerinde önemle durulmuştur. Kur’an’da kısaca yer alan kıssalar daha sonra Kur’an dışı kaynaklarla genişletilmiş, bu noktada İsrâİliyat denilen yahudi ve hıristiyan kutsal metinleriyle yahudi dinî literütüründen istifade edilmiş, önceleri tefsirlerde yer alan bu açıklamalar özel bir tür olan kısas-ı enbiyâ eserlerini meydana getirmiştir. Ehl-i kitaba ait bu bilgilerin İslâmî muhitlere girmesi sahabe asrından itibaren başlamakla birlikte asıl tabiîn ve sonraki dönemlerde yaygınlık kazanmıştır. Tabiîn âlimlerinden Vehb b. Münebbih ile Kâ’b el-Ahbâr’ın rivayetleri tefsir ve tarih kaynaklarında yer aldığı gibi hadis kitaplarında da nakledilmektedir.
Kâtib Çelebi, kısas-ı enbiyâ konusunda ilk eser veren müellifin Vehb b. Münebbih (ö. 110/728) olduğunu belirtmektedir. Ehl-i kitaba dair pek çok rivayetin onun kanalıyla İslâmî literatüre girdiği bilinmektedir. Kâtib Çelebi ayrıca Ali b. Hamza el-Kisâî, Sehl b. Abdullah et-Tüsterî. Muhammed b. Abdülmelik el-Müsebbihi’nin Arapça; Muhammed b. Hasan ed-Dandurmî ve İbrahim b. Halef en-Nîsâbûrî’nin Farsça kısas-ı enbiyâlarından bahsetmektedir.
Kısas-ı enbiyâ türündeki eserlerin en meşhurları Sa’lebî’nin cArâ’isü’l-mecâlis’i ile Kisâî’nin Kısasü’l-enbiya adlı kitabıdır. Daha sonra yazılan eserlerin birçoğu ya bunların tercümesi veya kısaltılmış şeklidir. Ebû Rifâa Ammârre el-Fârisî’nin Bed’ü’l-halk ve Kasasü’l-en-biyâ’, Ali b. Hamza el-Kisâî’nin el-Müb-fede’ fî Kaşaşi’l-enbiyâ, Muhammed b. Abdullah el-Kisâî’nin Kaşaşü’l-enbiyâ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Kinânî et-TarafTnin Kısas-ı Enbiyâ3, İbn Kesîr’in Kaşaşü’l-enbiyâ, M. Ahmed Câdelmevlâ ve arkadaşlarının Kaşaşü’l-Kur’ân, Ni’metullah el-Cezâiri’nin Kasasü’l-enbiyâ’, Abdülvehhâb en-Neccâr’ın Kaşaşü’l-enbiyâ3 adlı eserleri bu türün başlıca örneklerindendir. Öte yandan Kur’an’daki kıssaların sadece birini veya birkaçını konu edinen yahut peygamberler tarihini anlatan, adı farklı olan eserler de vardır.
Türkçe yazılmış birçok kısas-ı enbiyâ mevcuttur. Çoğu Sa’lebî ve Kisâfye dayanan bu kitaplar arasında en eskisi Ragüzî’nİn eseridir. Cevdet Paşa’nın Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ’sı ayrıca zikre değer bir kitaptır. Bu türün son zamanlarda yazılan bazı örnekleri de şunlardır: Şakir Berki. Kur’an’da Peygamberler Tarihi (Ankara 1958); Mustafa Âsim Koksal, Peygamberler Tarihi (Ankara 1990); Ahmet Lutfi Kazancı, Peygamberler Tarihi (İstanbul 1997); Abdullah Aydemir, İslâmî Kaynaklara Göre Peygamberler (Ankara 1992); M. Dikmen-B. Ateş, Peygamberler Tarihi (istanbul 1977).
TDV İslâm Ansiklopedisi