Kıta -hat Sanatında- Nedir, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Kıta. Bir hat terimi.

Hat sanatında belirli ölçülerdeki dik­dörtgen kâğıtlara sülüsnesih, muhakkak-reyhânî, nesta’lik, tevki’, rikâ’ hatlarıyla yazılmış yazılar bu adla anılır. Kıta­lar, yazımında kullanılan hat cinsine göre isim aldığından sülüsle yazılmış kıtaya sü­lüs kıta, sülüs-nesih bir arada kullanıla­rak yazılana sülüs-nesih kıta, nesta’likle yazılmış olana da nesta’Iîk kıta adı verilir. Ebadı belirli olduğu için kıtalarda bu öl­çüye uygun düşen sülüs, nesih, nesta’lik ve muhakkak, reyhanı, tevkirikâ” hatları kullanılmaktadır. Buna göre kıtaları ikiye ayırmak mümkündür.

1. Sülüs-nesih kıta, sülüs kıta (nadiren muhakkak reyhânî kıta). Bunlar arasında en yaygını sülüsnesih hatla yazılmış ola­nıdır. Bunda, üstte sülüsle yazılmış bir satır ve onun altında nesihle yazılmış üç beş satır bulunur. Nesih satırların uzun­luğu sülüs satıra nisbetle daha kısa tutu­lur. Nesih satırların sağında ve solunda tezhip için bırakılmış boşluklara “koltuk” adı verilir. Böyle hazırlanmış bir kıta daha sonra ince bir mukavvaya yapıştırılarak tezhiplenir; nesih satırlar sağ yukarıdan sol aşağıya mail olarak da ya­zılabilir. Eğer dikdörtgen şeklindeki kâğıt dik olarak kullanılacaksa yazıyı monotonluktan kurtarmak için son satı­rın da sülüs hatla yazılması tercih edilir. Bu durumda nesih satırlar iki sülüs satır arasında yer alır. Eskiden kıtanın ortasına bir sülüs satır daha yerleştirildiği olurdu. Bunun gibi sırf sülüsle, hatta muhak­kak- reyhanı ile yazılmış kıtalara da rast­lanmaktadır.

2. Nesta’lik kıta. Eğer satırları düz ola­rak yazılmışsa böyle kıtaya düz nesta’lik kıta satırları sola yukarıya doğru meyilli olana da mail nesta’lik kıta adı verilir. İranlı hattatlar bu­nun yerine. İslâm’dan önce İran’da Süryânîce konuşan hıristiyan topluluklarının tesiriyle Farsça’ya geçmiş olan ve “salîb” (put) mânasına gelen Süryânîce çelîpâ ke­limesini kullanırlar.

Sülüs-nesih kıtalarda genellikle Kur’an ve hadislerden parçalar yazılırken nesta’­lik kıtalarda şiir parçaları ve ekseriya iki beyitten meydana gelen ve kıta denilen nazım parçaları tercih edilmektedir. Bazan iki beyitten fazla olan şiirlerin yazıldı­ğı da görülmektedir. İran’da hemen he­men bütün nesta’lik kıtaların mail yazıl­masına karşılık Türkiye’de düz yazılanlara da rastlanır. Hangi şekil olursa olsun be­yitlerin arası satır aralarındaki mesafeye nisbetle biraz daha geniş tutulur ve altın cetvellerle ayrılır. Her iki çeşit nesta’lik kıtada bazan satırların etrafı dişlen an­dıran yarım dairevî bir şekilde “dendân” denilen çizgilerle çevrilir. Ekseriya bu çiz­gilerin arası tezhip yapılır ki böyle tezhip­lere “beyne’s-sutûr” adı verilir.

İster sülüs-nesih, ister sülüs veya nes­ta’lik hatla yazılmış olsun kıtaların eni ek­seriya 10-15 cm., boyları da bunun bir buçuk veya iki katı kadardır. Buna göre bir kıta meselâ 10 x 17, 10 x 19, 12 x 17 ölçülerinde olabilir. Bu ölçülerden biraz daha küçük veya büyük olması içindeki sözlerin azlığına çokluğuna, ayrıca kale­min biraz farklı genişlikte olmasına bağ­lıdır.

Kıta geleneği Araplar’da başlamışsa da onlar gelişmekte olan hattı ön plana al­mışlar, onu belirli bir hendesî şekil içinde kullanmayı önemli saymamışlardır. Bu se­beple Abbasîler devrinden kalma eserle­rin muayyen bir şekil ve ölçüye bağlı ol­duğu söylenemez. Eldeki örneklerinden, şekil ve ölçü bakımından kıtanın İranlı hattatlar tarafından geliştirildiği anlaşıl­maktadır. XV. yüzyılda gelişmeye başla­masıyla nesta’lik yazı kıtalarında bizde görülenlerin dışında şu değişik şekillere rastlanmaktadır:

1. Düz kıtalarda,

a) Üst ve altta meşk kalemiyle birer satır, orta­da dört satır ince nesta’lik.

b) Ufkî dik­dörtgen şeklinde az rastlanan şekil. Bun­da üstte sağ ve solda ince nesta’likle bi­rer beyit, altta hürde nesta’likle satırlar ve onların sağ ve solunda koltuk makamında minyatür,

c) Ufkî dikdörtgen için­de celî nesta’like yakın hatla tek satır.

2. Mail kıtalarda,

a) Üst ve altta meşk kale­miyle birer satır, ortada ince nesta’likle mail dört satır,

b) Üstte meşk kalemiyle mail dört satır, altta meşk kalemiyle İki satır,

c) Sağ ve solda meşk kalemiyle bi­rer satır, ortada mail ince nesta’lik dört satır,

d) Ortada meşk kalemiyle dört satır mail. iki satır düz, üstte ve altta hürde nesta’likle üçer beyit, sağ ve solda altışardan on iki adet hürde nesta’likle ya­zılmış beyit ve bunlara yakın daha başka şekiller.

3. İran sülüs ve nesih yazı kıtaları nesta’lik kıtalar kadar çeşitli değildir. Bizdekilerin dışında en fazla rastlanan şekil­ler şunlardır:

a) Üst ve altta iki satır sü­lüs, sağ ve solda birer satır sülüs, ortada nesih satırlar.

b) Üstte bir satır, altta iki satır sülüs, ortada nesih satırlar. Bunlar mail de olabilir,

c) Nadiren sülüs, nesih ve nesta’lik yazılardan meydana gelmiş kı­talara da rastlanır.

Bunların dışında İran’da şikeste ta’likle yazılmış kıtalar da mevcuttur. İran’da ge­rek nesta’lik gerek başka kıtalarda kol­tuklar genellikle belirlenmemiş, yazının çevresi halkâr ile süslenmiştir; bazan da koltuklardan yalnız baştakinin veya baş ve alttakinin tezhiplendiği görülür. Buna karşılık Türk sanatkârları kaidelere tama­men sadık kalarak kıtalarda gerekli süsle­meleri ihmal etmemişlerdir. Ayrıca Türk­ler, kıta şekil ve Ölçülerini İranlılar’dan al­makla beraber bunların arasından en uygun, en kaideli ve en çok beğenilenleri tercih etmişlerdir.

TDV İslâm Ansiklopedisi