Kürdili-hicazkar Makamı Nedir, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Kürdîli-hicazkâr. Türk mûsikisinde bir makam.

Bestekâr ve hanende Hacı Arif Bey ta­rafından terkip edilmiş olan bu makamı kullanılış yönüyle şed ve birleşik olarak ikiye ayırıp ele almak gerekir. Makam, dört şekilde kullanılmıştır.

1. Şekil. Arel-Ezgi nazariyatına göre kürdî makamı dizisinin rast perdesinde­ki inici şeddinden ibaret olup dizisi, rast perdesi üzerindeki kürdî dörtlüsüne çar­gâh perdesinde bir buselik dizisinin ka­tılmasından meydana gelmiştir. İnici bir makam olduğu için güçlüsü tiz durak gerdaniye perdesi, yedeni acem-aşiran perdesidir. Durak perdesi üzerinde bulu­nan kürdî dörtlüsünün simetrik olarak tiz durak üzerine göçürülmesiyle maka­mın genişlemesi yapılır ve böylece giriş seyrinde gezinilebilecek bir seyir alanı te­min edilmiş olur. Ayrıca güçlü gerdaniye perdesinde kürdî çeşnisiyle yarım karar yapılır.

Arel-Ezgi sisteminde makamın bu şe­kildeki tarifi bir basit makamın basit bir şeddinden ibarettir. Halbuki Hacı Arif Bey tarafından “hicazkâr-ı kürdî” veya “hicazkâr kürdî” adıyla anılan bu ma­kam bizzat mucidi tarafından bileşik bir makam olarak ve birkaç şekilde kullanıl­mıştır.

2. Şekil. Hicazkâr-ı kürdî adına daha uygun olan bu şekil, hicazkâr makamının tiz ve orta bölge dizilerine veya bütün di­zisine rast perdesindeki incici kürdî dizi­sinin eklenmesi ve rasttaki bu kürdî dizi­siyle karar verilmesi suretiyle oluşur:

Bu şekil kürdîli-hicazkâr makamının güçlüsü gerdaniye perdesi olup bu per­dede hicazlı veya bûselikli yarım kararlar yapılır. Zira hicazkâr makamının güçlüsü üzerinde bu iki çeşni bulunmaktadır.[bk. hicazkâr] Kürdîli-hicazkâr makamının bu ikinci şeklinde kullanılan asma karar­lar ise hicazkâr makamının asma karar­ları olan nevada hicazlı, çargâhta nik-rizli, bazan segahta hüzzamlı asma ka­rarlarla makamın diğer yarısını oluştu­ran rasttaki kürdî dizisinin asma kararları olan acemde bûselikli, nîm hisarda çârgâhlı, nevada kürdîli, çargâhta bûselikli, kürdide çârgâhlı ve acem-aşiranda bû­selikli asma kararlardır.

3. Şekil. Arazbar makamının tiz ve orta bölgelerine yine rast perdesindeki inici kürdî dizisinin eklenmesiyle kulla­nılmıştır. Bu şekil, neva perdesi üze­rindeki inici uşşak-bayatî dizisiyle çar­gâh perdesindeki rast beşlisinden ibaret olan arazbar makamının tiz ve orta böl­gesine rasttaki inici kürdî dizisinin ek­lenmesi ve bu diziyle karar verilmesi su­retiyle meydana gelmiştir. Bu biçimdeki bazı eserlerde karşılaşılan, gerdaniyede uşşak dörtlüsü ve hüseynî beşlisinde ıs­rar etmemek gerekir. Aksi takdirde ma­kam rast perdesine göçürülmüş bir muhayyer-kürdî makamına dönüşebilir.

Bu şeklin güçlüsü diğerlerinde oldu­ğu gibi gerdaniye perdesi olup bu per­dede buselik çeşnisiyle yarım karar ya­pılır. Asma kararlar ise nevadaki uşşaklı ve çargâhtaki rastlı kalışlardır. Ancak bu biçimde neva perdesi üzerindeki uşşak-bayatî dizisinde, yerindeki bayatı maka­mında olduğu gibi dördüncü derece üze­rinde hicaz, üçüncü derece üzerinde de nikriz geçkileri yapılırsa buna tekabül eden gerdaniye perdesinde hicazlı, acem­de nikrizli ve dik hisarda hüzzamlı kalışı-lar yapılabilir. Diğer asma kararlar ise yu­karıda zikredilen rasttaki inici kürdî dizi­sinin asma kararlarıdır.

4. Şekil. Kürdîli-hicazkâr makamının bu biçimi yukarıda incelenmiş bulunan 1, 2 ve 3. şekillerin karışık olarak kulla­nılmasıyla oluşmuştur. Yani inici kürdî, hicazkâr ve arazbar dizilerinin tiz ve orta bölgelerine rasttaki inici kürdî dizisinin eklenmesi ve hepsinin karışık bir şekilde kullanılmasıyla meydana gelir. Bu biçim­de güçlüdeki yarım karar öncelik alan biçimin çeşnisiyle yapılacaktır. Asma ka­rarlar ise her üç şeklin asma kararlarının bir karışımı durumundadır ve herhangi bir kalış esnasında hangi çeşit kullanıl­mışsa onun çeşnisiyle yapılır. Kürdîli-hi­cazkâr makamıyla ilgili bütün bu tarif ve açıklamalar, bu makamın 1. şekil dışında daima çok dizili bir şekilde birleşik olarak kullanıldığını göstermektedir. Ayrıca bü­tün şekillerdeki ortak bir özellik, maka­mın ikinci bölümünü teşkil eden rasttaki inici kürdî dizisinin hiç değişmemesi ve tam kararın bu diziyle yapılmasıdır.

Her dört şekli inici olan kürdîli-hicaz­kâr makamının yedeni yine dört şekilde de acem aşiran perdesidir ve karara ya­kın bu perdeye buselik çeşnisiyle düşülüp bir asma karar yapılması şart olmasa da âdettir. Kürdîli-hicazkâr makamının do­nanımına si, mi ve lâ için küçük mücennep bemolü yazılır, kullanılan biçim ve çeşniler için gerekli değişiklikler eser içe­risinde gösterilir.

Hangi şekil olursa olsun kürdîli-hicaz­kâr makamının seyrine tiz durak gerda­niye perdesi civarından başlanır. Kullanı­lan şekle göre tiz taraftaki çeşnilerde karışık olarak gezinildikten sonra gerda­niye perdesinde kullanılan şeklin çeşni­siyle yarım karar yapılır. Daha sonra tiz ve orta bölge çeşnilerinde karışık gezini­lip asma karar gösterilerek ortak sesler­den istifade ile rasttaki kürdî dizisine geçilir. Bu dizide de karışık dolaşıldıktan sonra rast perdesinde kürdî çeşnisiyle tam karar yapılır.

1. şekil için Münir Nurettin Selçuk’un, “Bu yıl da böyle geçti şirin sözlü sevgi­li” ve Muzaffer İlkar’ın, “Gel sen bize akşam yine mehtâb görünsün” mısralarıyla başlayan semai usulünde; Alâaddin Yavaşça’nın düyek usulünde, “Geç­mesin günümüz sevgilim yasla” mısralyla başlayan şarkıları;

2. şekil (hicaz-kârlı) için Hacı Arif Bey’in curcuna usu­lünde, “Düşer mi sânına ey şeh-i hû-ban” ve aksak usulünde, “Kanlar dökü­yor derdin ile dîde-i giryan” mısralarıyla başlayan şarkıları ile Hristaki Efen-di’nin aksak usulünde, “Gidelim Göksu’­ya bir âlem-i âb eyleyelim” mısraıyla baş­layan şarkısı verilebilir.

3. şekil (arazbar-lı) için de yine Hacı Arif Bey’in curcuna usulünde, “Sende aceb uşşâka eziyyet mi çoğaldı” ve semai usulünde, “Bâis figân u nâleme aşk ihtilasıdır” misralarıyla başlayan şarkılarıyla Rahmi Bey’in ağır aksak usulünde, “Söyle ey mutrıb-ı nâzende edâ” mısraıyla başlayan şar­kısı;

4. şekil için Hacı Kirâmî Efendi’nin devr-i kebîr usulünde, “Sanmayın ma­ziyi der-hâtır ederken ağlarım” mısraıyla başlayan bestesi; Gavsi Baykara’nm curcuna usulünde, “Gönül âteşlere yan­dı” ve Suphi Ziya Özbekkan’ın aynı usul­de, “Bir gamlı hazânın seherinde / ısra­ra ne hacet yine bülbül” mısralanyla baş­layan şarkıları bu makamın en güzel ör­neklerindendir.

TDV İslâm Ansiklopedisi