Kütüb-i erbaa. İmâmiyye Şîası’nın dört temel hadis kitabı.
Kütüb-i erbaa Küleynfnin el-Kâfî, Şeyh Sadûk’un Men lâ yahduruhü’l-fakîh ve Ebû Ca’fer et-Tûsî’nin Tehzîbü’l-ahkâm ile eî-İstibşâr adlı hadis koleksiyonlarını ifade eder. İlki IV. (X.) yüzyılın İlk çeyreğinde, diğerleri Abbasî Devleti içinde Şiî bir hanedan olan Büveyhîler döneminde telif edilen eserler başlangıçta siyasî otoritenin de desteğiyle meşhur olmuş, büyük ihtimalle VI. (XII.) yüzyıldan itibaren kütüb-i erbaa (veya yalnız el-erbaa( diye anılmaya başlanmıştır. Bu tabir, muhtemelen Ehl-i sünnet hadisçilerinin daha Önce tamamladıkları Kütüb-i Sitte’ye alternatif olarak düşünülmüştür.
Sünneti “Hz. Peygamber ile on iki imamın söz, fiil ve takrirleri” şeklinde tanımlayan Şîa âlimleri İslâm’ın ilk asrından itibaren bunların yazılıp derlendiğini söyler. Hz. Ali devrinden itibaren başlayan yazım faaliyeti Zeynelâbidîn, Muhammed el-Bâkır ve özellikle Ca’fer es-Sâdık zamanında sürdürülmüş, birçok âlim, önemli bir bölümü imamların sözlerinden oluşan hadis mecmuaları kaleme almıştır. On birinci imam Hasan el-Askerî’nin vefatına kadar (260/874) derlemelerin sayısı binleri bulmuş, bunların içinde her biri “asıl” diye adlandırılan 400 derleme (el-usûlü’l-erbaa mie) kabul edilmiştir. Bazı müellifler sayının daha çok olduğunu, 400 aslı sadece Ca’fer es-Sâdik’ın talebeleri tarafından toplanan kitapların teşkil ettiğini, bazıları ise imamlar dönemindeki bütün rivayetleri içine alan kitapların 6600’ü geçtiğini belirtmiş, ancak kaynaklar bunları toplayan müelliflerden pek azının ismini zikretmiştir.
Kütüb-i erbaa şu kitaplardan oluşmaktadır:
1. el-Kâfî. Küleynî (ö. 329/941), ilmî seviyesi ne olursa olsun herkesin Re-sûl-i Ekrem’den ve imamlardan gelen rivayetlere göre dinî ilimlerin bütün alanlarında yeterli bir esere sahip olması gerektiğini ve bu amaçla hazırladığı kitabını el-Kâfî diye adlandırdığını ifade etmekle birlikte bazı Şiî âlimleri Küleyni’nin söz konusu çalışmasını tamamladıktan sonra gizli imam Mehdî el-Muntazır’a gösterdiğini, onun da kitabı beğenerek “Şîa-mıza kâfidir” dediğini, bu sebeple eserin bu isimle anıldığını belirtir. İki bölümden oluşan eserin el-Uşûl mine’l- Kâfî adıyla anılan ilk bölümü inanç, el-Fürû mi-ne’l’Kâîî isimli ikinci bölümü fıkıh konularına ayrılmıştır.
2. Men lâ yahduruhü’l-fakih. Şeyh Sadûk diye anılan İbn Bâbeveyh el-Kummî (ö. 381/991) tarafından derlenen eser kısaca el-Fakîh diye de zikredilir. Müellifin mukaddimede belirttiğine göre Belh’-te tanıştığı ve istişarede bulunduğu. Peygamber soyundan gelen Ni’me lakaplı Şe-refeddin Ebû Abdullah kendisinden Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzfnin, okuyanı doktordan müstağni kılan Men lâ yahduruhü’t-tabîb adlı eseri gibi, okuyanı amele yönelik konularda fakihe başvurmaktan müstağni kılacak bir eser yazmasını istemiş, o da bu kitabını telif ederek Men lâ yahduruhü’l-fakih ismini vermiştir (I, 2-3). Şeyh Sadûkeserini hazırlarken Harîz b. Abdullah es-Sicistânî, Ubeydullah b. Ali el-Halebî, Ali b. Mehzi-yâr el-Ehvâzîve Hüseyin b. Saîd gibi Şiî âlimlerinin adlarını belirtmediği kitapları ile Muhammed b. Ahmed b. Yahya’nın Kitâbü Nevâdiri’l-hikme, Sa’d b. Abdullah’ın Kitâbü’r-Rahme, Muhammed b. Hasan b. Velîd’İn el-Câmi1, Muhammed b. Ebû Amîr’in en-Nevâdir ve babası Ali b. Hüseyin el-Kummî’nin er-Ri-sâle adlı eserlerinden faydalandığını belirtmektedir. Eseri neşreden Hasan el-Harsân’ın dipnottaki ifadesine göre müellif Sicistânî’nin Kitâbü’ş-Şalût’ı, Halebî’nin fıkha dair bir eseriyle Ehvâzî’nin otuz üç, Hüseyin b. Saîd’in otuz dolayındaki kitabından da istifade etmiştir. Yazılış tarihi hakkında bilgi bulunmayan eserdeki hadis sayısıyla ilgili önemli farklılıklar vardır. Meselâ Hasan es-Sadr toplam hadis sayısını 9044 olarak gösterirken naşir Hasan el-Harsân bu sayıyı 5963 olarak nakletmektedir. Aradaki bu fark, kitapta yer alan hadislerin müellifin yine hadisler çerçevesinde verdiği fetvalarla karıştırılmasından ileri gelmektedir. Bugün yaygın olarak kullanılan baskısı (Beyrut 1401/1981) dört cilt olup toplam 566 babdan meydana gelmektedir. Eserde bablar belli bir konu sıralamasına göre düzenlenmiştir. Şiî hadis âlimlerince güvenilirlik açısından el-Kafi den sonra ikinci sırada kabul edilen eserde müellif hacimden dolayı sened zincirlerini tam olarak vermediğini belirtir. Ona göre topladığı bütün hadisler güvenilir olup kendisiyle Allah arasında hüccettir. Şeyh Sadûk bazan, “Ca’fer es-Sâdık dedi ki” yahut, “İmam Rızâ dedi ki” şeklinde ifadeler kullanıp doğrudan masum imamın adını vererek, bazan da imamdan önce bir veya iki râvinin ismini zikrederek hadisleri nakletmektedir. Şiî hadisçileri tarafından ilki mürsel, ikincisi müsned olarak tanımlanan hadislerden ikinci türü eserde daha fazla yer almıştır. Eserin naşiri Hasan el-Harsân toplam 5963 hadisten 2050’sinin mürsel, diğerlerinin müsned olduğunu kaydeder. Yine Harsân’a göre Şiî âlimleri mürsel hadisleri de müsned hadisler kadar güvenilir bulmuşlardır. Bazı âlimler. Şeyh Sadûk’un rivayetleri zaptetmedeki dikkatini ve râvilerin sihhatiyle ilgili bilgisinin genişliğini göz önüne alarak eserin kütüb-i erbaanın diğer üç kitabından daha çok güvenilir olduğunu belirtmiştir. Muhtelif kütüphanelerde çok sayıda yazma nüshası bulunan eserin dört cilt halinde çeşitli baskıları yapılmıştır. Telif edildiği dönemden itibaren Şiî dünyasında büyük ilgi gören eser üzerine birçok şerh, haşiye ve talik kaleme alınmıştır.
3. Tehzîbü’l-ahkâm. Şeyhüttâife unvanıyla anılan Ebû Ca’fer et-Tûsî’nin (ö. 460/1067) yazdığı eserin tam adı Tehzîbü’l-ahkâm îî şerhi’l-Muknica’dır. Mukaddimede belirttiğine göre müellif, hocası Şeyh Müfîd’in telif ettiği el-Muknfa adlı fıkıh kitabını esas alarak ilgili konulara ait hadisleri derlemiş ve çalışmasını bunun şerhi olarak planlamıştır. Müellif ayrıca, Şiî hadis rivayetleri arasında göze çarpan ve muhaliflerce (Sünnîler) istismar edilip bazı kimselerin mezhebi terketmesine sebep olan çelişkileri gidermek amacıyla eserini kaleme aldığını belirtir. Tûsî, önce ei-Mu/miVdaki fıkıh konularıyla ilgili meseleleri ele alıp hem muhaliflerin hem de kendi mezhebinin hadislerini nakletmeyi, ardından belli prensipler çerçevesinde tercih yaparak konuları işlemeyi amaçlamış ve bunu ilk bölüm olan taharet kitabının çeşitli konularında gerçekleştirmişse de eserini tamam layamayacağı endişesiyle diğer bölümlerinde yalnız Şiî rivayetleri vermekle yetinmiştir. Günümüzde yaygın olarak kullanılan baskısı (Beyrut 1401 /1981) on cilt olan eserdeki toplam bab sayısı 393, hadis sayısı 13.590″dır. Hadisleri kısa senedleriyle nakleden müellif, eserini tamamladıktan sonra MeşyehatÜ Tehzîbi’l-ahkâm adıyla bir ek kaleme almış ve burada kendilerinden hadis aldığı kişilerin sened zincirini vermiştir. Tehzîbü’l-ahkâm ‘in naşiri olan Hasan el-Harsân, Şiî rical kaynaklarından faydalanarak bu eke bir şerh yazmıştır. Kitabın ekiyle şerhi yukarıda sözü edilen baskının son cildinde yer almaktadır. Çok sayıda nüshası bulunan Tehzîbü’l-ahkâm Tahran (I-II, 1316-1318), Necef ve Beyrut’ta (I-X, 1401/1981) basılmıştır. Eserin hem aslı hem isnadıyla ilgili şerhler yazılmış, ayrıca üzerine çok sayıda haşiye kaleme alınmıştır.
4. eî-İstibşâr. Ebû Ca’fer et-Tûsî’nin diğer çalışması olup tam adı eî-İstibşâr îîma’htüliîe mine’l-ahbâr’ır. Temel özelliği itibariyle Tehzîb’in muhtasarı durumunda olan eser tertibi bakımından da ona benzer. Fıkhın ibadet ve muamelât konuları “kitâb” adı verilen bölümlere ayrılmış, her kitap çeşitli sayıda hadislerin yer aldığı bablara bölünmüştür. Kitapta müellifinin sayımına göre 925 bab, 5511 hadis bulunmaktadır. Sayım farklılığı dolayısıyla bazı kaynaklarda bab sayısı 915, 930. hadis sayısı da 5531, 5558 olarak verilmiştir. Telif tarihî itibariyle kütüb-i erbaanın sonuncusu olmakla birlikte önemli fıkıh konularını kapsadığı ve rivayetleri sıralamakla kalmayıp bunlar arasındaki çatışmaları gidermeye çalıştığı için eser tarih boyunca Şiî hadis geleneği içinde büyük ilgi görmüştür. Haberlerinin tamamı muttasıl olmayan kitabın sonuna müellif önceki çalışmasında yaptığı gibi isnadla ilgili bir ek koymuş ve bu ekte kendisinden haber naklettiği kişilerin masum imamlara kadar uzanan sened zincirini vermiştir. Burada sayılan kişiler ve onların Hz. Peygamber’e ya da on iki imama ulaşan râvi zinciri Tehzîb’in Meşyeha’sı ile hemen hemen aynıdır. Kütüphanelerde çok sayıda yazma nüshası bulunan el-îstibşâr ilk defa Leknev’de basılmıştır (1307/1889). Daha sonra Tahran’da neşredilen eser (1317) Necef (1375-1376) ve Beyrut’ta da (1390) yayımlanmıştır. Kitabın tashih edilmiş ilmî neşri ise Hasan el-Harsân tarafından gerçekleştirilmiştir (Tahran 1390, 1395). el-İstibşâr üzerine de birçok şerh ve haşiye kaleme alınmıştır.
Sünneti Kur’an’dan sonra dinin ikinci kaynağı olarak gören Şîa, kütüb-i erbaayı hadis ilminden başka tefsir, fıkıh ve kelâm sahalarında da temel başvuru kaynağı olarak kullanmıştır. Şia’nın önemli kaynaklardan saydığı Feyz-i Kâşânî’nin ei-Vd/îadh eseri kütüb-i erbaadaki hadislerin tekrarından ibarettir. Daha sonra Hür el-Âmilî tarafından kaleme alınan Vesâilü’ş-Şia ile Muhammed Bakır el-Meclisrnin derlediği Bihârü’l-envâr da önemli ölçüde kütüb-i erbaadan yararlanılarak hazırlanmıştır. Şîa geleneği içinde rivayet tefsiri yazan veya tefsirinde rivayetlere de yer veren müfessirler itikada dair âyetleri Üşül-i Kâîî, ahkâm âyetlerini Fürû-i Kâtı ile diğer üç eserde yer alan rivayetlerle işlemiş, akaid ve kelâm âlimleri de Özellikle Uşûl-i Kâîî’de geçen hadislere değer vermiştir. Ancak Ahbârî ekolüne mensup âlimler kütüb-i erbaadaki hadislerin tamamıyla sahih olduğunu düşünmüş, rivayetler arasındaki çelişkilerin, haberlerin masum imamın sözü olmamasından değil takıyye gereği farklı söylenmeşinden kaynaklandığını ileri sürmüş-se de usûlîfakihleri söz konusu eserlerde yer alan rivayetler arasında sahih olmayanların bulunduğunu, kitapları derleyen müelliflerin eserlerinin mukaddimelerinde bunu açıkladığını dolayısıyla rivayetlerin belli ölçüler çerçevesinde değerlendirilmesinin gerektiğini belirtmişlerdir.
TDV İslâm Ansiklopedisi