Lisânü’l-‘Arab. İbn Manzûr’un (ö. 711/1311) Arapça sözlüklerin en büyüklerinden olan ansiklopedik sözlüğü.
22 Zilhicce 689 (26 Aralık 1290) tarihinde eserini tamamlayan İbn Manzûr mukaddimesinde, önceki sözlükleri ya kelime sayısı fazla fakat tasnifi başarısız veya tasnifi güzel olmakla birlikte kelime sayısı az olmak üzere iki kategoride ele aiıp eleştirmekte ve bu eksiklikleri gidermek üzere Tehzîbü’l-luğa (Ezherî), el-Muftkem eş-Şıhâh (Cevherî), et-Tenbîh ve’l-îzâh ”amma vaka’a fi’ş-Şıhâh (ibn Berrî) ve en-Nihaye adlı sözlükleri temel kaynak olarak kullanmak suretiyle tasnif ve hacim bakımından daha mükemmel bir sözlük yazmak istediğini, bunu da Kur’an ve Sünnetin dili olan Arapça’yı korumak için yaptığını açıklamaktadır.
İbn Manzûr Lisânü’l-‘Arab’a, mukaddimeden sonra biri Ezherî’nin Tehzîbü’l-luğa’sının sonunda yer alan. bazı sûrelerin başındaki hurûf-ı mukattaa ile ilgili, diğeri Harâllî’den naklen hece (alfabe) harflerinin mahreç ve sıfatlarına dair olmak üzere iki bölüm (bab) eklemiştir. Bölümlerin girişinde o bölümü oluşturan harfin mahreç ve sıfatları ile âlimlerin bu konudaki ihtilâfları çeşitli kaynaklardan aktarılarak verilmiştir.
Lisânü’l-‘Arab’da kelimeler “Şıhah” ekolüne göre düzenlenmiş, kelime köklerinin son harfleri “bab”, ilk harfleri “fasıl” adıyla alfabetik olarak dizilmiştir. Ortadaki harfler arasında da alfabetik sıra gözetilmiş, türemiş kelimeler ilgili kök altında yer almıştır. Buna göre köklerinin son harfi hemze olan kelimeler birinci bölümü, yâ olanlar da son bölümü oluşturmuştur.
Sözlükte kelimelerin anlamları âyet, hadis ve şiirden getirilmiş bol örneklerle (şevâhid) delillendirilmiştir. Örneklerin sadece anlam yönü değil sarf, nahiv, itikadı, fıkhı ve ahlâkî yönleri üzerinde de durulmuş, yer yer değişik lehçelere temas edilmiştir. Bazı şiir örneklerinin sadece Lisanü’l-‘Arab’da bulunması müellifin anılan beş temel kaynaktan başka eserlerden de yararlandığını göstermektedir.
Dil, tefsir, hadis, fıkıh, şahıs ve yer adlan ile tarihî olaylar ve edebiyat tarihine dair verilen bilgiler Lisânü’l-Arab’a ansiklopedi niteliği kazandırmaktadır. Sözlüğün kök ve türev olarak 80.000 kelime ihtiva ettiği söylenir. Bilgisayarla yapılan sayıma göre eserde 6538 üçlü (sülâsî), 2548 dörtlü (rubâî) ve 187beşli (humâsî) olmak üzere toplam 9273 kök kelime yer almaktadır.
Lisânü’l-iArab iç sıralamada bazan isimleri, bazan da fiilleri öne alması, yararlandığı kaynaklardaki bir kısım kelime veya mânaları kaydetmemesi, ayrıca bazı kelime ve mânaları ihmal etmesi, sadece Abbasîler devrine kadarki edebî malzemeden faydalanılması, sonraki edebî ürünlerle halk ağzındaki kelimelere fasih kabul edilmediğinden yer verilmemesi gibi yönleriyle eleştirilmiştir.
Eser ilk defa Fâris eş-Şidyâk’ın tashihiyle yirmi cilt olarak neşredilmiş, daha sonra defalarca basılmıştır.
Özellikle basıldıktan sonra ilim adamlarının dikkatini çeken Lisânü’l-cArab üzerinde ta’lik, tashih, tenkit, ihtisar ve fihrist türünde birçok çalışma yapılmıştır. Sözlük daha önce Abdullah b. Muhammed ed-Demenhûrî (ö. 1027/1618) tarafından “Reşfü’d-darab min Lisâni’l-cArab” adıyla ihtisar edilmeye başlanmış, fakat tamamlanamamıştır. Abdullah İsmail es-Sâvî eseri. Tehzîbü’l-Lisân ismiyle kelimeleri ilk harflerine göre alfabetik olarak dizip tehzip ve ihtisar etmiş Muhammed en-Neccârî de aynı adla kelimeleri alfabetik sıraya göre dizmek suretiyle eseri tehzip ve ihtisar etmiş ve bazı ilâvelerde bulunmuştur. Abdülemîr Ali Mühennâ başkanlığındaki bir heyet sözlüğü Lisânü’l-Lisân Tehzîbü Lisânı’l-‘Arab ismiyle ihtisar etmiştir.
Lisânü’l-‘Arab’ın hatalarının tashihine dair ilk çalışma, Muhammed el-Hüsey-nfnin Bulak baskısının kenarına düştüğü tashih notlarıdır. İkinci çalışma, Ahmed Teymur Paşa’nın Taşhîhu ağlatı Lisâni’I-Arab adıyla yazdığı eserdir. Bu konuda bir diğer çalışma, Abdüsselâm Muhammed Harun’un Tahkikat ve tenbîhât iî Mıfcemi Lisânı’l-‘Arab’ıdır (Kahire 1399). Abdüssettâr Ahmed Ferrâc’ın DımaşkArap İlim Akademisi dergisinde çıkan makalelerinden (1960) sonra Tevfîk Dâvûd Kurbân da sözlükteki hatalara dair birçok makale yayımlamıştır Fritz Krenkow, Lisânü’l-“Arab’in yarısı hacminde ta’likat (tashih, tenkit ve tamamlama notlan) yazdığı gibi Seyyid b. Ali el-Mersafî de Bulak baskısı üzerine eserin hacmine yakın ta’likat kaleme almıştır.
Lisânü’l-Arab’m son zamanlarda yapılan baskılarına değişik fihrist / indeks ciltleri eklendiği gibi müstakil indeksleri de hazırlanmıştır. Mevlevî Abdülkayyum’un Bulak neşrini esas alarak hazırladığı indeks Lahor’da basılmıştır (1938). Yâsîn el-Eyyûbî, Muccemü’ş-şuca-rd1 îî Lisâni’l-‘Arab adıyla sözlükte geçen şairlerin indeksini hazırlamış (Beyrut 1980), Halîl Ahmed Amâyire ve Ahmed Ebü’l-Heycâ da Beyrut 1968 baskısını esas alarak bilgisayar yardımıyla Lisânü’l-cArab’m ayrıntılı bir indeksini yapmıştır.
TDV İslâm Ansiklopedisi