Lütuf. İnsanın kendi iradesiyle Allah’a iman edip buyruklarına uymasını kolaylaştıran ilâhî fiil anlamında kelâm terimi.
Sözlükte “nazik ve merhametli davranmak, iyi muamele etmek” mânasında masdar olan lutf “iyilik etme, merhamet ve yardımda bulunma” anlamında isim olarak da kullanılır. Aynı kökten türeyen letafet ise “duyularla algılanamayacak şekilde ince ve şeffaf, küçük ve hacimsiz oluş” mânasına gelir. Lütuf terim olarak “insanın kendi iradesiyle Allah’a iman edip inkâr ve isyandan kaçınmasını kolaylaştıran ilâhî fiil” diye tanımlanır.
Kur’an’da bir yerde “gizli ve ihtiyatlı davranmak” anlamında fiil olarak insana [Kehf 18/19] yedi yerde de “fiillerini rıfk ile gerçekleştiren, kullarına iyilik ve merhamet eden, zâtı duyularla algılanamayan, en ince ve gizli hususları dahi bilen varlık” mânasında isim olarak Allah’a nisbet edilir. Ayrıca fazl, ihsan ve rahmet kelimeleri de lutfa yakın anlamlarda Kur’an’da yer alır. Lütuf kavramı çeşitli hadis rivayetlerinde “iyilikte bulunmak, yardım etmek, nezaketle davranmak” mânalarında geçmektedir.
Lütuf, II. (Vlll.) yüzyıldan sonra Mu’tezile ekolünce “vücûb alellah” kavramına bağlı olarak bir kelâm terimi haline getirilmiştir. İslâm kelâmcıları, Allah’ın iman ve itaatle yükümlü kıldığı kullarına lutufta bulunduğu hususunda ittifak etmekle birlikte bunun müminler ve kâfirler hakkında tecelli edişi, bu konudaki ilâhî kudretin alanı ve Allah’a vacip olup olmadığı hususunda farklı görüşler ileri sürmüşlerdir.
1. Lütuf gerçekleşmesi halinde insanın farz olan ilâhî emirlere itaati tercih edip yasaklanan kötü fiillerden kaçınmasını veya böyle bir tavra yaklaşmasını sağlayan ilâhî yardım niteliğinde bir fiildir ve sadece farz niteliğinde olan fiillerde değil nafile ibadetlerde de geçerlidir. Lütuf, iyi fiile yaklaştıran veya kötü fiilden uzaklaştıran (mukarrib) ve fiili gerçekleştiren (muhassil) olmak üzere ikiye ayrılır. Mukarrib lütuf fiili işleme yolundaki engellerin, ayrıca kötülüğe özendiren faktörlerin ortadan kaldırılması demektir. İnsanın fail oluşunu ve irade hürriyetini yok etmeksizin vuku bulan lütuf doğrudan doğruya Allah’ın, mükellefin ya da mükellef dışındaki bir failin fiilinden kaynaklanabilir. Eğer Allah’ın fiilinden kaynaklanırsa bu durumda lütuf ya insanın sorumlu kılınmasından önce veya ona yakın bir zamanda ya da ondan sonra vâki olur. İnsanın sorumlu kılınmasından önce veya ona yakın bir şekilde vuku bulursa bunun Allah hakkında vacip olmadığında şüphe yoktur, çünkü ancak yükümlü kılınan insanın üeri sürebileceği mazereti ortadan kaldırmak gibi bir amaç içerdiği zaman vacip olur. Esasen Allah, mükellef kılmadan önce insanı irade hürriyetine ve fiil yapma gücüne muktedir kılar. Sevap derecesine ulaştırma hikmeti çerçevesinde insanı mükellef kıldıktan sonra Cenâb-ı Hakk’ın, lutufta bulunması halinde emirlerine itaat edip yasaklarından uzaklaşmayı tercih edeceğini bildiğinden kulundan bu lutfu esirgememesi gerekir, aksi takdirde kulunu sevap derecesine ulaştırma amacını bozmuş olur. Akıl yürütme melekesi vermek, peygamber göndermek ve ilâhî kitaplar aracılığıyla insanların tâbi olacakları hükümleri bildirmek vacip olan ilâhî lutufların kapsamına girer. Eğer lütuf mükellefin kendi fiili aracılığıyla vuku buluyor ve zarardan sakınma niteliği taşıyorsa, yani kul nafile değil de farz niteliğindeki bir fiil aracılığıyla lutfa mazhar olacaksa bunun gerçekleştirilmesi kulun kendisine aittir. Lütuf mükellefin kendisi dışındaki birinin fiiline bağlı ise bu durumda Allah’ın sözü edilen fiile yönelik ilmi ya ikinci şahsın onu yapacağı şeklindedir ki bu takdirde Allah’ın birinci şahsı sorumlu tutması güzel olur ya da yapmayacağı şeklindedir, bu takdirde de onunla birinci şahsı mükellef tutması güzel olmaz. Ancak her iki durumda da İlâhî ilim ikinci şahsın göstereceği davranış biçimiyle irtibatlıdır. Vacip niteliğindeki bir fiili gerçekleştiren lutfa “tevfik”, yasaklanmış fiili terketmeyi sağlayan lutfa “ismet” adı verilir. Allah, mükellef tuttuğu insanlara iman etmelerini sağlayacak bütün Iutufları vermiştir. O’nun nez-dinde kullarının iman ve itaat etmesini sağlayacak başka lutuflar yoktur. Erken devir Mu’tezile kelâmcıları bir ayırıma tâbi tutmaksızm lutfun mutlak şekilde Allah’a vacip olduğunu savunurken KâdîAb-dülcebbâr gibi müteahhir dönem Basra Mu’tezilesi’ni temsil eden kelâmcılar tekliften sonraki lutfun Allah’a vacip olduğu görüşündedir. Mu’tezile’den Nazzâm, Allah’ın mükellef kıldığı insanların iman etmelerine yardım edecek lu-tuflarda bulunduğunu ve bu tür lutufla-nn benzerlerine sınırsızca sahip olduğunu kabul eder. Ca’fer b. Harb ise kâfirlerin kendi iradeleriyle iman etmelerini sağlayacak lutuflara Allah’ın sahip olduğunu, ancak bu lutufları kâfirlere vermesi halinde iman etmelerinden ötürü mükâfatı hak etmeyeceklerini söylemiştir. Bağdat Mu’tezİle ekolüne bağlı olan Ca’fer b. Mübeşşir’in cAlâ Aşhâbi’l-İutî adlı eserinden kendisinin lütuf nazariyesini benimseyenleri tenkit ettiği anlaşılmaktadır. Şîa kelâmcılarının çoğunluğu da mükellef kıldığı kullarına lutufta bulunmanın Allah’a vacip olduğu ve bu sebeple O’nun kullarına gereken lutuflarda bulunduğu görüşündedir.
2. Allah’ın, iman etmeyeceğini bildiği kimselerin hür iradeleriyle inanmalarını sağlayacak lutufları vardır, ancak bunları kâfirlere ihsan etmesi O’na vacip değildir. Eğer vacip olsaydı kâinatta hiçbir kâfir ve âsinin kalmaması gerekirdi, halbuki gerçek böyle değildir. Bu durum Allah nezdindeki lutufların sınırlı olduğu anlamına gelmez. Allah iman edenlere lutuflarda bulunmuş, kâfirleri ise saptırmıştır. Kur’an’da O’nun saptırmak istediği insanların göğsünü daralttığı [En’âm 6/125] Iutuf ve rahmeti olmadan kimsenin manevî açıdan temizlenemeyeceği [Nûr 24/21] bildirilmiş, rızıklannın bollaştırılması halinde azacak olanların dünyalığının ölçülü tutulduğuna dikkat çekilmiş [Şûrâ 42/27] özendirici olma tehlikesi bulunmasaydı inkarcılara ait evlerin konforlu hale getirilmesini sağlayacak imkânların verileceğine işaret edilmiş [Zuhruf 43/33-35] Kur’an’ın müminlerin gönüllerine hidayet ve şifa, kâfirlere ise körlük ve bir nevi sağırlık kaynağı olduğu ve bunun kâfirlerin zarara uğramalarına yol açtığı haber verilmiş [Fussılet 41/44; İsrâ 17/82] ayrıca Allah’ın dilemesi halinde yeryüzündeki insanların tamamının iman edeceği açıklanmıştır.[Yûnus 10/99] Kendi tercihleriyle iman etmelerini sağlayacak bütün lutufları Allah’ın kâfirlere vermemesi adaletinin gereği olup bu sebeple cimrilik ve zulümle nitelendirilmesi mümkün değildir. Zira Allah kâfirleri yaratarak ergenlik dönemine kadar yaşatmış ve onlara akıl yürütme melekesi verdikten başka peygamber göndermiş, buna rağmen kâfirler iman etmemiştir. Aslında akıl da Allah’ın kendi iradeleriyle iman etmelerine katkıda bulunacak bütün lutufları kâfirlere vermek mecburiyetinde olmadığına hükmeder, çünkü mecburiyet aczin ifadesi olduğundan Allah hakkında muhaldir. İnsanlar arası ilişkilerde bile lutfun son noktasına kadar ihsan edilmesi gerekli görülmez. Ümmetin, kulluk görevini yapabilmek için dualarında Allah’tan yardım istemek ve günahlardan korunma talebinde bulunmak gerektiği konusunda icmâ etmesi lutfun Allah’a vacip olmadığının bir delilini teşkil eder. Eğer iman etmeleri için kâfirlere her türlü lutfunu ihsan etmesi Allah’a vacip olsaydı bu takdirde her yüzyılda bir peygamber göndermesi ve peygamber vârisi olan kişilerle hüküm verme mevkiinde bulunan kimseleri hatadan koruması gerekirdi. Halbuki realitede bunun gerçekleşmediği bilinmekte ve lutfu Allah’a vacip gören Mu’tezİle kelâmcıla-rınca da bu husus kabul edilmektedir. Şu halde Allah’ın lutufta bulunduğu kişi iman ve itaat etmiş, lutfundan mahrum bıraktığı kimse de inkâr ve isyan yolunu tutmuştur. Eş’ariyye, Mâtürîdiyye ve Selefiyye âlimlerinin tamamı bu görüştedir. Bişr b. Mu’temir ve ona tâbi olan Bağdat Mu’tezilesi’ne mensup kelâmcılar da kullarına lutufta bulunmanın Allah’a vacip olmadığını söylerler. Ancak onlar, Allah’ın sadece müminlere lutufta bulunduğuna ve kâfirleri bundan mahrum bıraktığına ilişkin Sünnî görüşe katılmamışlardır.
Lütuf konusunda farklı iki ana görüşü benimseyen kelâmcılar birbirlerini eleştirmişlerdir. Kâdî Abdülcebbâr iutuf meselesinde Mücbire’yi (Eş’ariyye) kendilerinin muhalifi bile saymaz. Zira ona göre lütuf, kişinin iradesiyle iman ve itaati seçmesine yardım etmek demektir. Halbuki Eş’ariyye ve diğer Sünnîler, insanın irade hürriyetinden tamamen yoksun olması anlamına gelebilecek bir anlayışa sahiptir. Ayrıca Mu’tezile’nin, lutfu, sadece mükellefin yükümlülüğün üstesinden gelmesini mümkün kılacak gücünü arttırmak ve ileri sürebileceği mazereti ortadan kaldırmak noktasında Allah’a vacip gördüğü, Sünnîler’in ise kulunu güç yetireme-yeceği yükümlülüğe tâbi tutmasını [teklîf-i mâ lâ yutak] Allah hakkında caiz gördüğü dikkate alınırsa lütuf probleminden uzak kaldıkları anlaşılır. Bu bakımdan Eş’ariyye -ve diğer Sünnîler- lütuf konusunda Mu’tezile’nin muhalifi olabilecek bir konuma sahip değildir. Kâdî Abdülcebbâr. Mu’tezile’nin gerçek muhalifi saydığı Bişr b. Mu’temir ve Bağdat Mu’tezİle ekolü mensuplarının ise görüşlerini yanlış bir temele dayandırdıklarını savunur. Ona göre Allah’ın, her mükellefin kendi isteğiyle iman etmesini sağlayacak lutufta bulunma gücüne sahip olduğunun ve buna rağmen insanlardan bir kısmının iman ederken bir kısmının inkâr yoluna saptığının görülmüş olmasından hareketle lutfun Allah’a vacip olmadığını söylemek yanlıştır. Çünkü Allah’ın, lutufta bulunacağı bazı kulların iman etmeyeceklerini davranış biçimlerinden bilmesi imkânsız değildir, dolayısıyla ona yapılacak muamele lutfa dönüşmez. Nitekim iki çocuğu bulunan bir babanın, aynı şekilde ilgilendiği çocuklarından birinin okula gidip öğrenimini tamamlayacağını, diğerinin ise öğrenimini tamamlama iradesini göstermeyeceğini psikoiojik durumlarından hareketle bilmesi mümkündür. Mükellefler hakkında Allah’ın durumu da buna benzetilebilir.
Sünnî âlimler de Mu’tezİle ve Şîa kelâmcılarının lütuf nazariyelerini eleştirmişlerdir. Ebü’l-Muîn en-Nesefî, lutuf nazariyesinin aslah ilkesiyle çelişen bazı yönlerinin bulunduğunu söyler. Zira iman ve İtaat fiilinin ilâhî lutuf bulunmadan gerçekleştirilmesi güç olmakla birlikte mümkün olup daha çok sevap kazandırır, aynı fiili lutfa mazhar olarak gerçekleştirmek ise daha az sevaba vesile olur. Mu’tezile’nin benimsediği aslah ilkesine göre daha çok sevaba ve en üstün mertebeye erişmesi için mükellefi lutuftan yoksun bırakmak gerekir. Bu ise lutfun Allah’a vacip olduğu iddiasıyla çelişir.
İslâm kelâmcıları, mükellef kulların iman ve itaat etmek için Allah’ın lutfuna muhtaç olduğu görüşünde birleşmektedir. Görüş ayrılıkları daha çok, bütün insanların iradeleriyle iman etmelerini sağlayacak lutufların Allah nezdinde mevcut olup olmadığı, kâfirlere lutufta bulunup bulunmadığı ve kullarına lutuflarıyla muamele etmesinin Allah’a vacip olup olmadığı noktalarında toplanmaktadır. Allah’ı mecburiyet altında bulunmakla nitelemeye ve lutfunu sınırlamak suretiyle rahmetini daraltmaya götürecek anlayışların naslarla ve aklın Allah hakkında ulaşabildiği bilgilerle örtüşmediğini söylemek gerekir. Buna karşılık Allah’ın, iradeleriyle iman ve itaat edebilmeleri için sadece müminlere lutufta bulunduğunu, kâfirleri ise bundan tamamen mahrum bıraktığını savunan görüşün naslarla ve adalet mantığıyla bağdaştırılmasını zorlaştıran yönleri vardır. Lütuf konusuna naslar açısından bakılınca, mükelleflerin kendi iradeleriyle iman ve itaat etmelerine yardımcı olacak ilâhî nimet ve lutufların insanlara yeterince verildiğini söylemek gerekir. İnsana yükümlülüğün üstesinden gelebilecek şekilde irade hürriyetinin verilmesi, peygamberler gönderilmesi, ilâhî kitaplar aracılığıyla kulluk görevlerinin açıkça bildirilmesi bu lutufların başlıca-larıdır. Lutfun gerekliliğini ileri sürenler de bunu söylemektedir. Lutfun sadece müminlere verilip kâfirlerin bundan mahrum bırakıldığı meselesine gelince bunu da şöyle anlamak mümkündür: Allah kimseyi mümin veya kâfir olarak yaratmamıştır. Herkes mümin olmaya da kâfir olmaya da elverişli olarak doğar. Yetişkin hale gelip mükellef olan insan, iradesini iman ve itaat yönünde kullanırsa bu tercihinin dünyada başlayan bir mükâfatı olarak Allah kendisine lutufta bulunur, kulluk yapmaya devam ederse lutuflan artarak devam eder, yani mümin olmayı seçenlere ilâve lutufta bulunur. Eğer iradesini inkâr ve isyan yönünde kullanırsa Allah onu lutfundan mahrum bırakır. Şu halde kâfirin ilâhî lutuftan mahrum edilişi, iman ve itaat etme irade ve gücünden yoksun bırakılması şeklinde anlaşılmamalıdır.
TDV İslâm Ansiklopedisi