Mabeyn i Hümayun Nedir, Tarihçe, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Mabeyn-i Hümayun. Osmanlı sarayında devlet işlerinin görüldüğü mekân.

Sözlükte “iki şeyin arası” demek olan mâbeyn kelimesi haremle selâmlığı bir­birine bağlayan sofa, daire veya oda için kullanılırdı. Konaklarda da bulunan ve zülveçheyn denilen bu daire, selâmlıktaki uşakların ve yabancı erkeklerin harem­deki kadınlarla yüzleşmesini önlerdi. Sa­rayda ise padişahın resmî bürolarının bu­lunduğu, elçi, sadrazam ve diğer ziyaret­çileri kabul ettiği, eğlendiği ve dinlenip yemek yediği daireyi nitelerdi. XIX. yüz­yılda inşa edilen saray ve kasırlarda ma­beyin ve selâmlık ayırımı terkedilerek ikisi birleştirildi. Bu tabirin ne zamandan iti­baren kullanıldığı hususu açık değildir. Mabeynin bir mekân olarak mevcudiyeti 1675 yılına kadar indirilebilirken mabeyin­ci teriminin kullanılışı nisbeten geç bir döneme, XVIII. yüzyılın ikinci yansına tarihlenebilmektedir.

Harem ve Enderun’la (iç hizmetler) bir­likte sarayın üç ana bölümünden biri olan Bîrûn (dış hizmetler), XVIII. yüzyıl önce­sinde Enderun’la beraber ülkenin asıl yö­netim merkezini oluşturur ve padişahın dış dünya ile ilişkilerini sağlayan hizmet­leri verirdi. Zamanla sadrazamlık gibi bazı hizmet birimleri yavaş yavaş sarayın dışı­na taşarak yeni güç merkezleri oluştur­maya ve saray teşkilâtının bir parçası ol­maktan uzaklaşmaya başladı. Önceleri sarayda teşkilâtlanan bazı idarî birimler bu süreçte kalemiyeye intikal etti. Devlet işlerinin merkezinin bu şekilde tedricen saraydan uzaklaşmasıyla Enderun’un fonksiyon farklılaşması ve mabeynin olu­şumu sürecinin yakın ilgisi vardır.

II. Mustafa döneminde (1695-1703) sa­ray teşkilâtında esaslı bir ıslahat gerçekeştirildi. Padişah, Çorlulu Ali Paşa’yı silâhdarlığa getirmek istedi. Paşa, o ana Kadar Bâbüssaâde ağaları vasıtasıyla ger­çekleştirilen telhislerin padişaha takdimi ve çıkan hatt-ı hümâyunların teslim alın­ması görevinin silâhdarlar aracılığıyla ya­pılması şartıyla görevi kabul edebileceği­ni bildirdi. Bunun üzerine bu görev silâh-darlara intikal ettiği gibi Dârüssaâde ağa­sının dışında kalan saraydaki bütün Bâ­büssaâde ve Enderun hademesi de silâh-darın nezâretine verildi. Padişahın Özel hizmetiyle ilgili olan Has Oda görevlileri, padişahın idareyle olan ilişkilerini de dü­zenleyen bir konum kazanmaya ve tedricî olarak Has Oda’da bir saray kitabeti te­şekkül etmeye başladı.

I. Abdülhamid dönemi (1774-1789) ma­beynin teşekkülü bakımından önemli bir safhadır. Topkapı Sarayı’ndaki hünkâr so­fası bu dönemde mabeyin adını aldı. Bu­rası padişahın çalışma, oturma, dinlen­me, yemek yeme, kabul, eğlence ve mû­siki gibi günlük hayatının ve mesaisinin geçtiği mekânların başlıcasıydı. Ayrıca sa­raydaki Yavuz Sultan Selim dairesini bazı ilâveler yaptırarak yeni mabeyin adıyla ye­niden düzenleyen I. Abdülhamid şifahî ira­delerini silâhdar. kahvecibaşı ve başçuha-dar aracılığı ile tebliğ ederdi. Bu dönemde mabeyincilerin devlet idaresindeki yeri ve konumlarıyla ilgili ilginç bir olay meyda­na geldi. Hadise, İstanbul’da muhalif bir grubun mabeyincilerin devlet işlerine mü­dahale ettikleri yönündeki yaklaşımıyla il­giliydi. Ruslar’ın 1783’te Kırım’ı ilhakı ve İstanbul’da çıkan yangınlar gibi bazı olay­lar halkta hükümete karşı bir hoşnutsuz­luk yaratınca muhalif bir grup İstanbul’un değişik yerlerine hükümeti eleştiren bil­diriler bırakır. Bunlardan biri doğrudan padişahı hedef alır ve meçhul grup onu maskaralıkla ve, “Mabeyincilerle devlet işi görülmez” şeklinde ağır ifadelerle suçlar. Padişah, mabeyincilerin “hademe ma-külesi” olduğunu ve onları devlet işine ka­rıştırmadığını belirtir. Muhaliflerin hak­lılık payı olsun veya olmasın bu olay en azından görüntü olarak mabeynin devlet işlerinde yükselen ağırlığına işaret eder.

Ignatius Mouradgea d”Ohsson’un, Ha-rem’e bitişik olan Mabeyin Dairesi’nde gö­rev yaptıkları için silâhdar, çuhadar, rikâb-dar, tülbent gulâmı, miftah gulâmı, peş­kir gulamı. başmüezzin, sır kâtibi, başçu-hadar, sankçıbaşı, kahvecibaşı, tüfekçiba-şı, berberbaşı ve tırnakçıbaşıya mabeyinci dendiği yönünde verdiği bilgiler yukarı­daki verilerle uyum içindedir. Ancak Has Oda erkânının tamamı mabeyinci değil­di. Çünkü mabeyinci olmaksızın Has Oda erkânlığına tayin mümkün olduğu gibi harem cüceleri de mabeyinci olarak tayin edilebiliyordu.

1792’de mabeyin görevlilerinin bulun­duğu bölümde tadilât yapıldı; ayrıca sır-kâtibi için özel bir mekân inşa edildi. III. Selim, Mabeyin Dairesi’ni devlet işlerine ve arzuhallere baktığı, istirahat ettiği. pehlivan güreşi, tavşan, çengi, köçek, ha­yal ve rakkas seyrettiği, saz ve mûsiki fa­sılları icra ettirdiği, yemek yediği, rama­zanda iftar açtığı, hil’at giydirdiği, namaz kıldığı, ders takrir ettirdiği ve tıraş olduğu bir mekân olarak kullanırdı. Burada ge­celeri de eğlenceler düzenlenirdi. Ancak perşembeyi cumaya bağlayan gece cu­maya hürmeten mabeyin eğlenceleri ya­pılmazdı.

II. Mahmud, sadece Babıâli’yi ve hükü­met yapısını değil saray teşkilâtını da esaslı bir düzenlemeye tâbi tuttu. Nite­kim 18 Ekim 1831’de Silâhdar Giritli Ali Ağa’nm vefatı üzerine bu göreve tayin yapmadı ve gördüğü işleri hazine kethü­dasına ihale ile silâhdarlığı lağvetti. 1833’te Mabeyin Müşirliği’ni ihdas etti ve Enderun’un oda nizamını tama­men değiştirdi. Öte yandan sırkitâbetinin Mabeyin Başkitâbeti’ne dönüştürüldüğü tarih de aşağı yukarı bu döneme rastlar. Padişah bu düzenlemeleri yapmakla kal­madı, bunlara dair eski tabirlerin kulla­nımını da yasakladı ve yasağa uymayan­ları cezalandırdı. Saraydaki idarî yapıyı ye­niden düzenleyip güçlendirmesi. Babıâli ve yönetimin diğer birimleriyle ilişkiyi sağlamanın dışında onları kontrol etme amacıyla da ilgili olmalıdır.

II. Mahmud’un sarayda oluşturduğu yapı kendisini takip eden Abdülmecid, Abdülaziz ve V. Murad dönemlerinde genel anlamda büyük bir değişikliğe uğramadı. Ancak yönetim zihniyetine ve sarayla Ba­bıâli arasındaki güçler dengesine bağlı olarak bazı düzenlemeler yapıldı. II. Mah­mud’un son zamanlarından itibaren ma­beyinciler için daha ziyade “yakın” anlamı­na gelen mukarrebîn, kurenâ veya karin unvanları kullanıldı. Başmâbeyinci demek olan serkurenâya vezâret rütbesi tevcih edilebildiği gibi başka bir görevle saray dışına da gönderilebilirdi. Emlâk-i hümâyun hâsılatından günlük olarak hazîne-i hâssaya gelip ceyb-i hümâyun vasıtasıyla padişaha takdim edilen paralan makbuz mukabili teslim alır ve ceyb-i hü­mâyun hazinesini idare ederdi. Bu hazine, hazîne-i hâssadan aldığı belli bir tah­sisatla padişahın emrettiği alımları ve onun adına verilen atıyyeierle esvap oda­sı ve kilâr-i âmire gibi saray gediklerinin giderlerini yönetirdi.

1847’de çıkan ilk devlet salnamesine göre mabeyin görevlileri Dârüssaâde ağa­sı, kurenâ, padişah esvapçısı ve imamları, mabeyin kâtipleri, telhisî-i evvel ve sânî, Mâbeyn-i Hümâyun kapıçuhadarları, ıs-tabl-ı âmire müdürü, kapıcılar kethüda­sı, yaverler, hazîne-i hümâyun vekili, ha­zîne-i hümâyun kethüdası, mehd-i ulyâ-i saltanat başağası. musâhibler, Bâbüssaâ-de ağası, Has Oda kethüdası, hazîne-i hü­mâyun kâtibi ve hırka-i saadet serhademesi olmak üzere toplam kırk üç kişiydi.

II. Mahmud döneminde ihdas edilen Mabeyin Müşirliği zaman içerisinde kal­dırılıp tekrar kurularak inişli çıkışlı bir se­yir izledi. Bir tür saray nâzın görevini yü­rütür, ayrıca padişah için verilen arzuhal­leri ilgili yerlere havale ederdi. Öte yan­dan Haziran 1843 tarihli bir defterde ge­çen Mâbeyn-i Hümâyun Müdürlüğü 28 Ekim 1863 tarihinde Hazîne-i Hâssa Nezâreti ile Mâbeyn-i Hümâyûn-ı Şâhâne Nezâreti adı altında birleştirildi. Yaklaşık bir yıl kadar bu şekilde idare edi­len nezâret 11 Ağustos 1864’te müşirliğe dönüştürüldü. 22 Mart 1867’de Hazîne-i Hâssa Nezâreti tabirinden vazgeçilerek sadece Mâbeyn-i Hümâyun Müşirliği adı kullanıldı. Hazîne-i hâssa bir ara Maliye Nezâreti’ne ilhak edildiyse de 9 Eylül 1871’de tekrar mabeyinle birleştirilerek Hazîne-i Hâssa Nezâreti ve Mâbeyn-i Hü­mâyun Müşirliği adını aldı. 1875’te Hazî­ne-i Hâssa’ya ait İşler bir ara Mabeyin Başkitâbeti’ne devredildi, ancak bu da kısa sürdü.

Esasen burada Hazîne-i Hâssa Nezâre­ti ile mabeyin arasındaki ilişkinin ortaya konulması önem kazanmaktadır. Nezâret, 1280 (1863) tarihli olanın dışında hiçbir devlet salnamesinde mabeyin dahilinde gösterilmez. Mabeyin ile nezâret arasın­daki ilişki tamamen malî boyutludur. Ni­tekim görevlilerin maaşlarından, teçhiz ve tekfin giderleri, muhtaçlara yapılan yardım, atıyye, gazete bedelleri, bayram­larda kesilen kurban ve dağıtılan şeker­lere kadar mabeyin için yapılan her türlü masraf hazîne-i hâssa vasıtasıyla karşıla­nırdı.

II. Mahmud’dan sonra tahta geçen Ab-dülmecid, Abdülaziz ve V. Murad’ın, yük­selen Babıâli bürokrasisi karşısında sa­rayı güçlü tutmak için aşın bir talepleri yoktu. II. Abdülhamid’in tahta çıkmasıyla beraber mabeyin, iş hacmi ve bunun so­nucu olarak da personel açısından büyük bir gelişme gösterdi. Mabeyin bu dönem­de iki ana bölümden oluşmaktaydı: Hu­susi daire ve resmî daire. Hususi daire es-vapçıbaşı, seccadecibaşı, ibrikdarbaşı, tütüncübaşı, kahvecibaşı, kilercibaşı ve ki-tapçıbaşı gibi padişahın özel hizmetini gören görevlilerin bulunduğu bir mekân olup teşrifatta ve salnamede yeri yoktu. Bendegân olarak nitelenen hususi daire mensupları, padişahın şehzadeliğinden beri yanında bulunan ve güvenini kaza­nan insanlar arasından seçilirdi. Memu­riyetlerine Mâbeyn-i Hümâyun gedikâtı denirdi. Resmî daire ise devlet iş­lerinin görüldüğü ve hemen hemen yuka­rıda zikredilen 1263 (1847) salnamesinde mevcut görevlilerin bulunduğu mekândı. Burada ayrıca. Abdülhamid’in güvenini kazanan ve danışmanları olan İzzet, Der­viş, Şâkir, Kamphofner ve Aleksandr Ka-ratodori paşalarla Mütercim Nişan Efendi daireleri vardı. Bunlara, Özel durumlarda padişahın başkanlığında kurulan diğer komisyon-i âlîleri de ilâve etmek gerekir. Abdülhamid dönemindeki mabeyin yapı­sıyla 1847’deki mabeyin görevlileri karşı­laştırıldığında, müessese bazında orta­da büyük bir farklılığın olmadığı, ancak II. Abdülhamid döneminde (1876-1909) mabeyindeki kurumların ve özellikle en önemli birim olan Mabeyin Başkitâbeti’nin mevcudunda büyük bir sayısal artış olduğu görülür. Mabeynin en kalabalık kısmını ise yaverler oluştururdu. Nite­kim fahrî yaverlerle beraber bu dönem­de mabeynin mevcudu 424 kişiye kadar çıkmıştı.

Padişahın sarayda kurduğu sistemin vazgeçilmez ayağını iyi işleyen bir haber­leşme ağıyla Mabeyin Başkitâbeti oluştu­ruyordu. Kitabet padişahla ülke içindeki ve dışındaki birimlerin irtibatını sağlar ve sarayla resmî kurumlar arasındaki yazı işlerini idare ederdi. Mabeynin en önemli dairesiydi. Genellikle Mekteb-i Mülkiyye’-den derece ile mezun olanlar buraya alı­nırdı. Kâtiplerin bir kısmı geceleri nöbetçi olarak mabeyinde kalırdı. Kitabetin per­sonel gelişimi sarayın devlet yönetiminde aldığı konumu açıkça gösterir. Kuruluşun­dan Sultan V. Murad’ın iktidarının sonuna kadar üç ile altı arasında değişen kâtip sayısı. II. Abdülhamid devrinin başından itibaren gözle görülür bir şekilde artarak 1896’da yirmi sekize yükseldi. Bu geliş­me ve sayısal artış iş hacmindeki büyüme ile yakından ilgiliydi. Padişah, hükümeti devreden çıkarıp Babıâli’de yapılması ge­reken işleri saraya aktarınca mabeyinde­ki işler çoğalır ve iş yoğunluğunun üste­sinden gelebilmek için mabeyin perso­neli arttırılırdı. II. Meşrutiyet döneminde saray olağan çizgisine çekilince kitabetin mevcudu da beşe indirildi.

II. Abdülhamid döneminde saray bü­rokrasisinde yerini alan bir kurum da ma­beyin şifre kâtipliğidir. Padişah bu birim sayesinde hükümeti devre dışı bırakarak vali. ordu kumandanı, mutasarrıf, elçi ve konsolos gibi görevlilerle doğrudan irti­bat kurardı. Ülke geneline yayılan bu ha­berleşme ağının en önemli unsurlarından biri de mabeyin telgrafhanesiydi. Mabe­yin mütercimleri ise padişah için roman tercüme eder ve bunlar gece yatarken padişaha okunurdu.

Yıldız Sarayı’nda merasim dairesinin üst katında birinci ve ikinci mabeyinciler için birer oda mevcuttu. Diğer mabeyin­cilerin yerleri iKinci kattaydı. Mâbeyinciler geceleri nöbetleşe sarayda kalırlardı. Görevleri, mabeyne gelen devlet adam­larının mâruzâtını padişaha arzetmek ve Çıkan iradeyi ilgili yere iletmekti. Merasim dairesinde vezir odası denilen ve sadra­zamla vükelâya mahsus bir oda olup En-cümen-i Vükelâ bazan burada toplanırdı. İş için gelen ve vükelâdan olmayan devlet adamları başmâbeyinci veya ikinci ma­beyincinin odasında beklerdi. II. Abdülha-mid’in Yıldız Sarayfnda mabeyin olarak kullandığı iki yer daha vardı. Biri daha zi­yade yabancı sefirleri kabul ettiği Çit Kas­rı, diğeri de Küçük Mabeyin Dairesi’ydi.

Mabeyne giriş ve çıkışlar kontrole tâ-biydi. Gelenlerin isimleri, geliş ve gidiş saatleri, mabeyinde kimi ziyaret edecek­leri kapıdaki görevliler tarafından günlük olarak çizelgelere işlenirdi. Ayrıca ziyaretçilere üzerinde isimleri, gel­dikleri gün, saat ve tarih yazılı olan bir gi­riş kartıverilirdi.

Mabeynin devlet işlerinin merkezi ol­ması neticesinde buradaki görevlileri ön plana çıktığı için devlet adamları statü açısından kendilerinin altında yer alan kâ­tip ve mabeyincilere aşın hürmet göste­rir, dalkavukluk eder ve bunları araya so­karak ve hediyeler vererek işlerini yürü­türdü. II. Abdülhamid mabeynin kamuo­yundaki imajına çok önem verir, buradaki görevlilerin adının olumsuz bir olaya ka­rışmasına iyi bakmaz, hatta dava konu­su olan mabeyin görevlilerinin borçlarını bazan bizzat kendisi öderdi.

1908 ihtilâlinden ve özellikle II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinden sonra mabeyinde büyük bir tensîkat yapıldı. Ay­rıca mabeynin kudretli siması Dârüssaâde ağasının “devletlü” lakabı kaldırıldığı gibi kendisi de resmî teşrifattan çıkarıl­dı. Bu dönemde yaşanan kargaşa orta­mında bazı kurallar hiçe sayılarak bir bin­başının başyaverliğe tayini gibi sarayı ve padişahı tahfif edici bazı uygulamalara da rastlanır. Tensikattan sonra mabeynin yapısı öncesiyle kıyaslanamayacak ölçü­de sadeleştirildi. Mabeynin mevcudu ku-renâ, mabeyin müdürü, ceyb-i hümâyun kâtibi, mabeyin kâtipleri, yaverler, imam­lar, istabl-ı âmire müdürü, sertabip, Muzika-i Hümâyun ve hademe-i hâssa-i şâ-hâne kumandanı, maiyet-i seniyye bölü­ğü kumandanı ve fahrîyâverler olmak üzere toplam yirmi beş kişiydi. Bu sayı II. Abdülhamid dönemindeki 424 kişiyle kı­yaslandığında daha bir anlam kazanır. Öte yandan padişahın hususi hizmetini gören bendegânın sayısı da azaltılarak kiiercibaşılık ve tütüncübaşılık memuriyetleri kaldırıldı. Bu geniş çaplı operasyonlardan sonra sarayla resmî olarak sadece iki ku­rum, sadâret ve hazîne-i hâssa muhabe­rede bulunabilirdi. Mabeyinde geceleri birer kâtip, yaver, musâhib ile bekçiler ve odacılar nöbete kalır; padişah hareme geçtikten sonra bendegân evlerine gi­derdi.

Mabeyin Kitabeti ile başmâbeyincilik, II. Meşrutiyetin ilânından sonra hükümetin sarayı ve padişahı kontrol mekanizması olarak kullanıldı. Nitekim bu görevlileri artık padişah değil hükümet belirlemeye başladı. II. Meşrutiyetten sonra nüfuzu büyük ölçüde azalmasına rağmen mabe­yin varlığını bu şekilde devletin sonuna kadar devam ettirdi.

TDV İslâm Ansiklopedisi