Makâsıd. Sa’deddin et-Teftâzânî’nin (ö. 792/1390) kelâma dair eseri.
Müellif mukaddimede kitabın adını el- Maküşıd, şerhinin adını da Şerhu’l-Makâsıd olarak belirlediği halde (1, 155) Keşfü’z-zunûn’da (II, 1780) el-Makâşıd fî cilmi’l-kelâm ismi kaydedilmiş, Yûsuf Elyân Serkîs Makaşidü’t-tâlibîn fî usû-li’d-dîn adını kullanmıştır. Eser kısa bir mukaddime ve altı bölümden meydana gelmiş olup “maksad” başlığını taşıyan bölümler “fasıl, mebhas, kısım, mesele” adı verilen bir iç sisteme sahiptir. el-Makâsıd’ın temel bilgiler niteliğindeki birinci bölümü üç fasıldan oluşur. Birinci fasılda kelâm ilminin tanımı, konusu ve amacı, ikinci ve üçüncü fasıllarda ilmin ve istidlalin tanımları, tasdik ve tasavvura ayrılışları ve diğer bazı özellikleriyle Allah’ı bilmekte istidlalin gerekliliği gibi konular üzerinde durulmuştur. Varlık bahsinin ele alındığı ikinci bölüm de üç fasıldır. Vücûd ve adem konularının ele alındığı birinci fasılda vücûd-mâhiyet ilişkisi, vücûd mertebeleri ve ma’dûmun “şey” olup olmadığı hususları tartışılmıştır. İkinci fasılda mâhiyetin tanımı, basit ve mürekkep oluşu gibi konular işlenmiş, üçüncüsünde ise vücûb-imtinâ – imkân, kıdem – hudûs, vahdet -kesret ve illiyyet-ma’lûliyyet açısından vücûd ve mâhiyet ilişkisi ele alınmış ve bu alanda felsefecilerin görüşleri de belirtilmiştir. Kitabın arazlara ayrılan üçüncü bölümü beş fasıldan oluşmaktadır. Genel hacmin dörtte birine yaklaşan ve şerhiyle birlikte 400 sayfadan meydana gelen bu bölümün birinci faslında kadîm -hadis, cevher-araz şeklindeki varlık tasnifinden sonra arazların kendi başına mevcut olamayacakları, kendiliklerinden mahal değiştiremeyecekleri, cevhersiz varlık kazanamayacakları ve süreklilik niteliği taşımadıkları gibi konular ele alınmış, diğer fasıllarda arazlar nicelik (kem), nitelik (keyf), mekân (eyn) ve izafet jnis-biyye) kategori leriyle (makülât) bağlantılı olarak işlenmiştir. Cevherler hakkındaki dördüncü bölüm iki ana kısımdan (makale) oluşur. İki fasıldan ibaret olan birinci kısımda cisim cevher-i ferd, mürekkeb, basit, ay üstü ve ay altı âlemine ait olmak üzere cismin çeşitleri, iki fasıl halindeki ikinci kısımda mücerred varlıklar olarak takdim edilen nefis, akıl, melek, cin ve şeytan gibi konular üzerinde durulmuştur.
el-Makaşıd’ın son iki bölümünü teşkil eden metin klasik kelâm kitaplarının akaid meselelerini içermekte ve eserin üçte birinden biraz fazlasını oluşturmaktadır. İlâhiyyât konularına ayrılan beşinci bölüm yedi fasıl halinde düzenlenmiş olup bu fasıllarda sırasıyla Allah’ın varlığı, tenzîhî ve sübûtî sıfatları, rü’yetullah, kulların fiilleri, irade ve hüsün-kubuh meseleleri, hidâyet, dalâlet, lütuf, tevfîk. ecel ve fizik, ayrıca Allah’ın isimleri konu edinilmiştir. Eserin dört fasıldan oluşan son bölümünde nübüvvet ve âhiret bahislerine, iman, islâm, küfür ve fısk kavramlarıyla imamet konularına yer verilmiştir.
Ehl-i sünnetin kelâm görüşlerini Eş’ariyye mezhebine göre ortaya koyan ei-Maküşıd ile bizzat müellifi tarafından yapılan şerhi kelâm ilmi tarihinde VIII. (XIV.) yüzyıldan itibaren başlayan, müte-kaddimîn ve müteahhirînin görüşlerini bir araya getiren hacimli şerhler döneminin bir ürünüdür. Eserde Eş’ariyye’ye ait klasik kelâm kitaplarının istidlal şekillerinin yanı sıra Gazzâlî’nin dolaylı olarak ve tepki niteliğinde de olsa kelâm muhtevasına çektiği felsefî konuların tesiri fazlaca görülmektedir. el-Makâşıd ve şerhiyle Fahreddin er-Râzî, Seyfeddin el-Âmidî, Beyzâvî ve Adudüddin el-îcî’ye ait eserler arasındaki muhteva benzerliği Teftâzânî’nin bu müelliflerin eserlerinden faydalandığını göstermektedir.
el-Makâsıd’ın çeşitli ülkelerdeki kütüphanelerde birçok yazma nüshası bulunmaktadır. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi bilgisayar kayıtlarına göre çoğu Süleymaniye’de olmak üzere yirmi civarında yazması tesbit edilmiştir. Müellifin zengin birikiminin bir özeti olarak hayatının son dönemlerinde kaleme aldığı ve Şerhu’l-Makasid adıyla 784 (1382) yılında Semerkant’ta tamamladığı eser kelâm ilminin önemli kaynaklarından biri haline gelmiş, özellikle Osmanlı medreselerinde Şerhu’l-Mevâkıf’tan sonra rağbet gören kitaplar arasında yer almıştır. ei-Mairâşid’ın müstakil baskısı yapılmamış, Şerhu’l-Makâsıd ile birlikte İstanbul (1277, 1305) ve Lahor’da (1981) basılmıştır. Abdurrahman Umeyre, matbu metnin yanı sıra (İstanbul 1277) Mısır’daki nüshalara dayanarak eserin ilmî neşrini gerçekleştirmiştir (Beyrut 1981, 1989).
Şerhu’l-Makasıd üzerinde muhtelif çalışmalar yapılmıştır. Hüsamzâde Mustafa Efendi ile İlyâs b. İbrahim es-Sinobî esere dair birer haşiye kaleme almışlardır. Hayâlı tarafından Şerhu’l-Makâsıd’m beşinci “maksad”ına bir haşiye yazılmış onun bu çalışması için Kul Ahmed b. Muhammed Hızır tekrar bir haşiye kaleme almıştır. Hatibzâde Muhyiddin Efendi’nin Şerhu’l-Makâşıd’m hüsün ve kubuh bahsine yaptığı haşiye -Teftâzânî’nin çok zor olan bu konuyu “Mağlatatü cezri’l-eşam” diye isimlendirdiğini beyan etmesi sebebiyle olsa gerektir Süleymaniye Kütüphanesi’nde el-Cezrü’l-eşam Murad Molla Kütüphanesî’nde Haşiye çole’l-hüsn ve’l-kubh adıyla kayıtlıdır. Öte yandan Muhammed b. Muhammed ed-Delcî el-Makâsıd’m metnini Maköşıdü’I-Makâşıd adıyla özetlemiştir. Kâtib Çelebi, Ali el-Kârî ve Hızır Şah el-Menteşevî’nin de esere birer haşiye yazdıklarını ve eserin bazı kimseler tarafından manzum hale getirildiğini belirtmektedir.
TDV İslâm Ansiklopedisi