1840 yılına kadar eski Malatya (Battalgazi ilçesi) şehir merkezi olduğundan Türk-İslâm eserlerinin ilk örnekleri burada yer almaktadır. Kale, han, hamam, zaviye, medrese, tekke, imaret, cami, mescid, namazgah ve türbe gibi çok sayıda dinî ve sivil yapı inşa edilmişse de çoğu günümüze kadar gelememiştir. Zamanımıza ulaşabilen eserler ise harap durumdadır veya geçirdikleri yanlış restorasyon sonucunda orijinalliklerini kaybetmek üzeredir.
Cami ve Mescidler. Eski Malatya’nın en önemli eseri ulucamidir. Alâeddin Keykubad tarafından 1224 yılında Malatyalı mimar Ya’küb b. Ebû Bekir’e yaptırılan cami mihrap Önü kubbeli planı, tuğla malzemesi ve çini mozaik süslemeleriyle dikkat çekicidir. Hal Fetih (Hötüm Dede) Minaresi eski Malatya’da ulucaminin güneyinde olup camisi yıkılmıştır. Küp şeklindeki kaba yontu taş kürsü üzerinde yükselen minarenin tuğladan silindirik gövdesine yine tuğladan sekizgen bir pabuçla geçilir. Pabuç üstünde ve şerefe altında fîrûze renkli yıldız çinilerin oluşturduğu birer bileziğin yer aldığı günümüze kalan az sayıdaki parçalardan anlaşılmaktadır. Şerefeden yukarısı bugüne ulaşmamıştır. Minare XIII. yüzyılın ilk yarısına tarihlenmektedir. Ali Baba (Musalla) Namazgahı güneybatı surlarının dışında Malatya yolu üzerindedir. Dikdörtgen planlı olarak düzgün kesme taşla inşa edilmiştir. Kıble duvarı ortasında yer alan mihrabında renkli taş kullanılmıştır. Bordürleri geometrik ve bitkisel süslemeli olan mihrapta kitabeler yer almaktadır. 1243’te inşa edilmiş, 1473’te ve 1980’li yıllarda onarılmıştır. Batı surlarına yakın olan Melik Sun’ullah (Âdile) Camii’nin bugün sadece tuğladan silindirik gövdeli minaresi ayaktadır. Diğer kısımlar temelden itibaren yenilenmiştir. Şeyh Sun’ullah Camii ve Türbesi bilinen eserin birbirine bitişik iki yapı olduğu ve üç kitabesi bulunduğu bilinmektedir. Minaredeki onarım kitabesi 796 (1394) yılına aittir. Ulucaminin kuzeyinde bulunan Emîr Ömer Mescidi dikdörtgen planlı olup düzgün kesme taş ve kaba yontu taşla inşa edilmiştir. Girişten sonra batı yanında bir mezar bulunmaktadır. Örtüsü düz dam şeklinde olan mescidin, kuzey cephesinin doğu ucunda yer alan ve dışa doğru çıkıntı oluşturan taçkapisınin mukarnaslı kavsarası sivri kuşatma kemerlidir. Taçkapısı etrafında bitkisel ve geometrik taş süslemeler görülür. Kuzey cephesinin batı ucundaki pencere açıklığının düz atkı kemerindeki kitabede 971 (1563-64) tarihi okunmaktadır. Ak Minare Camii, doğu yönündeki şehir surlarının dışında Derme suyunun kenarında olup 980 (1572) yılında düzgün kesme taş ve kaba yontu taşla kare planlı ve tek kubbeli olarak inşa edilmiş, kubbeye geçiş pandantiflerle sağlanmıştır. Yapıya adını veren, küp şeklinde taş kaide üzerinde yükselen minarenin pabuç kısmı sekizgen olup her yüzünde sağır kemerler mevcuttur. Kesme taştan silindirik gövdenin şerefe kornişi üstünde kalan bölümleri restorasyon sırasında tamamlanmıştır. Sütlü Minare Camii güneydoğu surlarının hemen dışında yer almakta olup bugün harap durumdadır. Günümüze minaresiyle harim duvarlarının bir bölümü gelebilmiştir. Kalan izlerden tromplarla geçilen bir kubbe ile örtülü olduğu, duvarlarda ve minarede kaplama olarak kesme taş kullanıldığı anlaşılmaktadır. Silindirik gövdeli minaresi kare planlı bir kürsü üzerinde yükselmekte, mukarnaslı şerefeden sonra gelen petek bölümü taş bir külahla son bulmaktadır. Yapıyı XVII. yüzyılın ilk yarısına tarihlemek mümkündür. Minaredeki onarım kitabesinde 1223 (1808) tarihi okunmaktadır. Malatya Yenicamii, şimdiki Malatya’nın şehir merkezinde vilâyet binasının kuzeyinde bulunmaktadır. Cami, daha önce burada yer alan Hacı Yûsuf Camii’nin 3 Mart 1894 tarihindeki büyük depremde yıkılmasının ardından aynı alan üzerine inşa edilmiştir. Eski camiye ait minarenin şerefeye kadar olan kısmı halen ayaktadır. Minare kürsüsünün batı tarafındaki dört beyitlik kitabede 1258 (1842) tarihi okunmaktadır. Duvarla çevrelenmiş bir avlunun güney ucunda yer alan cami kesme taş malzeme ile inşa edilmiştir. Kuzey cephesinde bulunan son cemaat mahallini beş kubbe örtmektedir. Son cemaat mahallinin her iki yanında birer minare bulunmaktadır. Minareler kare kaideli, daralan profillerden sonra soğan biçimli papuçlu, onaltıgen gövde ve petekli, çift şerefeli, soğan biçimli külâhlıdır. Taçkapının etrafında profiller ve birer sütunçe yer alır. Merkezî planlı camide harim içten içe 22 x 22 m. ebadındadır. İç mekândaki sekizgen biçimli dört ayağa oturan ortadaki büyük kubbeye pandantiflerle geçilmektedir. Yüksek olan yuvarlak kasnakta çok sayıda yuvarlak kemerli pencere açılmıştır. Kubbenin dört yönünü beşik tonozlar, köşelerde ise küçük kubbeler çevreler. Güney cephesinin ortasında mihrap yarım kubbesi bulunmaktadır. Mihrap beşgen formlu olup mukarnaslı kavsaraya sahiptir. Mihrabın sağındaki ahşap minber rokoko tarzında işlenmiştir. Kuzey iç cephesindeki ahşap mahfil sonradan eklenmiş olup çıkışı batı tarafındaki merdivenden sağlanmıştır. Kuzey cephesindeki cümle kapısı üzerinde bulunan kitabeden anlaşılacağı üzere caminin inşasına 1307 (1889-90) yılında başlanmış ve 1328’de (1910) tamamlanmıştır. Yûsuf Ziya Paşa Camii, Malatya şehir merkezinde İzzetiye mahallesi Mücelli caddesi üzerindedir. Enlemesine harime sahip caminin kuzeyinde son cemaat mahalli ve avlusu, kuzeydoğu köşesinde türbe, kuzeybatı köşesinde sonradan yapılan minaresi vardır. Çatı ile örtülü son cemaat mahallinin yükünü taşıyan sivri kemerler dikdörtgen ayaklar üstüne oturmaktadır. Basık kemerli giriş kapısı üzerindeki kitabede caminin Yûsuf Ziya Paşa tarafından zevcesi Ayşe Hanım için 1208 (1793-94) yılında yaptırıldığı kaydedilmiştir. Harim içten içe 15 x 7,40 m. ebadında olup ahşap üst örtüsü duvarlara oturmaktadır. Son cemaat yerinin kuzeydoğusundaki türbe avluya bakan cephede iki sivri kemerli eyvan şeklindedir. Türbede üç mezar sandukası bulunmaktadır. Bunlardan güneydeki sanduka, Keban ve Ergani madenleri emini olan ve Diyarbekir müşirliği yapan Süleyman Paşa’ya ait olup kitabesinde on dört mısralık bir şiir, altında ise 1256 (1840) tarihi yer almaktadır. Malatya mutasarrıfı Şâkir Paşa’nın kızı Hamdiye Hanım’a ait olan ortadaki sade sandukanın baş şâhidesinde bulunan kitabede 1302 (1885) yılı kaydedilmiştir. Kuzey tarafındaki sanduka edirnekâri süsleme-leriyle diğerlerinden ayrılmakta ve kitabesinde 1316 (1898) tarihi okunmaktadır. Mezarın sahibi Serasker Hüseyin Avni Paşa’nın kızı, 14. Lİvâ kumandanlığı yapan Mustafa Naim Paşa’nın hanımıdır. Caminin duvarları kırma taş, son cemaat mahallinin tamamı ile kemer, kapı, pencere etrafları ve taçkapı kesme taştan yapılmıştır. Üst örtü ahşap hatıllı olup üzeri kiremit çatılıdır. Türbe duvarlarında kırma, kemerler ve sandukalarda kesme taş kullanılmıştır. 1961 tarihli minarenin kaidesi kesme taştan, gövde ve üst kısımlar tuğladandır. Eski Malatya’da ayrıca Toptaş Camii, Alacakapı Mescidi, Karahan Camii, Ahmed Duran Mescidi ve Zeynel Bey Mescidi bulunmaktadır.
- Malatya Mimarisi -Malatya Evleri- Hakkında Bilgi
- Malatya Mimarisi -Hanları, Kervan Yolları- Hakkında Bilgi
- Malatya Mimarisi -Hamamları- Hakkında Bilgi
- Malatya Mimarisi -Türbeleri, Medreseleri- Hakkında Bilgi
- Malatya Mimarisi, Eserleri -Camiler, Mescidler- Hakkında Bilgi
TDV İslâm Ansiklopedisi