Mali tarihinde birçok âlimin yetişmesinde özellikle Mense Kanku Mûsâ, Askıya Muhammed, Ahmedü Lobbo, el-Hâc Ömer ve “almamı” (emîrü’l-mü’minîn) unvanını taşıyan Samori Türe gibi devlet adamlarının saraylarında ulemâya büyük değer vermeleri etkili olmuştur. Ulemâ sınıfı ülke topraklarında kurulan Gana, Mali ve Songay imparatorluklarında, Tinbüktü Paşalığı, Mâsînâ, Tekrûr ve Segu devletlerinde önemli görevler üstlendikleri gibi sultanlar üzerinde de nüfuz kurmuşlardı. Malili âlimlerin bir kısmı, telif ve öğretim çalışmaları yanında yaşadıkları dönemde kadılık görevlerini de yürüttüler. Bunlardan Songay İmparatorluğu devrinde Sankore Camii imamı olan ve daha sonra büyük kadı tayin edilen, buradaki medresede Halîl b. İshak’ın el-Muhtaşar’ını ilk defa okutan, tefsir ve hadis dersleri veren Mahmûd b. Ömer et-Tinbüktî (ö. 1548) bilhassa Askiya Muhammed tarafından büyük İlgi gördü. el-Muhtoşar üzerine yazdığı şerhleri zamanımıza ulaşmamakla birlikte şöhret sahibi öğrenciler yetiştirmesiyle tanındı; mezarı günümüzde Tinbüktü’deki önemli ziyaretgâhlardan biridir. Songay’ın Sa’dîler hâkimiyetine geçmesinin ardından Sûk (Tadmekka) şehrinden Ara-van’a gelip yerleşerek burayı bir ilim ve ticaret merkezi haline getiren önemli bir âlim ve mutasavvıf Ahmed Ag Adda’dır. Tinbüktü’de yetişen âlimlerden biri de Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî’nin babası Ahmed b. Hâc Ahmed olup (ö.1583) şerh mahiyetinde eserler kaleme almıştır. Tin-büktü’deki Sîdî Yahya Camii imamı olan ve buradaki medresede uzun yıllar ders okutan Muhammed Bağyu’un (ö. 1593) yazdığı çok sayıda eserden sadece fetvaları, Mustafa b. Ahmed el-Gallâvî’nin Ne-vâziîü’t-Tekrûr ve Şeyh Bây el-Küntî’nin Nevâ7.ü adlı eserleri vasıtasıyla günümüze kadar gelmiştir. Başlangıçtan 1666 yılına kadar Bilâdüssûdan’in içtimaî, dinî ve kültürel tarihini ihtiva eden Târihu’î-fettâş adlı eserini, Tinbüktü Paşalığı’nın himayesinde sultanlığını devam ettiren Askiya Dâvûd b. Harun’un isteği üzerine yazan Mahmûd Kâ’t b. Mütevekkil, Son-gay’ın ihtişamlı günlerine olan özlemine sıkça yer vermektedir. Bilâdüssûdan tarihinin ikinci önemli kaynağı olan Târî-hu’s-Sûdân yazan Abdurrahman b. Abdullah es-Sa’dî, önce Cenne’de imam iken daha sonra Tinbüktü Paşalığı tarafından Tİnbüktü’ye getirilerek saray kâtipliğine tayin edildi. Fıkıh ve Arap edebiyatı üzerine yazdığı eserleriyle tanınan Kadı Tâlibnâ b. Vâfi b. Tâlibnâ (ö. 1766) verdiği fetvalarla toplumun birçok meselesini aydınlatmaya çalıştı. XVIII-XIX. yüzyıllarda Mali’deki tasavvuf ehli ailelerin başında Kadiri tarikatına mensup Küntî ailesi gelmektedir. Yazdığı 300 civarında kitap ve risaleden çoğunun günümüze kadar ulaşması dışında yaşadığı dönemde bölgenin içtimaî barışının tesi-sindeki nüfuzuyla tanınan Şeyh Sîdî Muhtar el-Küntî (ö. 1811), özellikle kendi ailesi hakkındaki Tarâ’îf ve’t-telâ’id miri ke-râmâti’ş-şeyhayni’l-vâlide ve’1-vâlid adlı eseri yanında başka kitaplar da yazan ve vezir unvanıyla devlet idaresinde görev alan oğlu Şeyh Sîdî Muhammed (ö. 1826), yine çok sayıda eser sahibi ve devrin siyasî olaylarına katılan oğlu Ahmed el-Bekkâ el-Küntî ile (ö. 18ö5) birçok öğrenci yetiştiren Şeyh Bây b. Ömer b. Sîdî Muhammed el-Küntî ailenin ileri gelenleridir.[4] Mâsînâ Devleti’-ni kuran Ahmedü Lobbo’nun sarayındaki en meşhur âlim olan ve Sîdî Muhtar el-Küntî ile Osman b. Fûdî’nin yanında eğitimini tamamlayan Alfa Nuh Tâhiru Belko (ö. 1860) emîrin kırk üyesi bulunan meclisinin başına geçti ve yönetim merkezi Hamdallahi’deki dinî hayatın teşekkülünde etkili oldu. Yine Ahmedü Lobbo zamanında Mâsînâ Devleti1-nin hizmetine giren Şeyhu Yerköy Taifi (ö- 1864), Arapça ve Fûlânî dilinde birçok eser sahibi olup Ahmedü Lobbo’nun vefatıyla yerine geçen genç oğlu Ahmedü Ahmedü döneminde Hamdallahi’de dinî hayatın zayıflamasından rahatsızlık duyarak Bilâdüssûdan’da yeni bir ıslah hareketi başlatan el-Hâc Ömer’in safına katıldı. Ancak onun 400 Kur’an mektebinin bulunduğu Hamdallahİ’yi savaşarak almaya kalkışması üzerine kendisinden ayrıldı. Muhammedü Aliyu Thiam’ın (ö. 1911) el-Hâc Ömer’in hayatı hakkında yazdığı, bu alanda ilk eser kabul edilen Kaşîde’si siyah Afrika edebiyatının şaheserleri arasında sayılmaktadır. XVI. yüzyılda Tİnbüktü’ye gelerek yerleşen İraklı âlim ve kadı el-Hâc Muhammed el-Irâkî’nin sekizinci göbekten torunu olan Sîdî Muhammed el-İmâm (ö. 1923) ilk tahsilini Tinbüktü’de yaptıktan sonra eğitimini Ezher’de tamamladı. Fransızlar’ın 1893’te Cenne’yi işgal etmeleri üzerine Tinbüktü eşrafı tarafından Alevîler Sultanı I. Mevlây Hasan’dan yardım istemek için Merakeş’e gönderilen heyete başkanlık etti. Hacca gittikten sonra Tİnbüktü’ye dönerek sömürge idaresine rağmen öğretim faaliyetini sürdürdü. Yukarı Senegal Nijer sömürge valisi Clozel 1911 yılında burada açtığı Fransız medresesinde nahiv, kelâm, fıkıh ve Kur’an eğitimi vermesi için onu ikna etti. Fransızlar tarafından 1916’da Batı Afrika Müslüman İşleri İnceleme Komitesi üyeliğine, 1922’de Tinbüktü bölge mahkemesinde hâkim yardımcılığına getirilen Sîdî Muahmmed el-İmâm, Tîcâniyye tarikatına intisap ederek Cenneli Şeyh Ahmed Zerrûk’un müridi oldu. Moritanya’nın Tî-şît (Tichit) şehrinde doğan Şeyh Şerîf Ahmed Hamâhullah intisap ettiği Tîcâniyye tarikatı içinde Fransız işgaline karşı tavrıyla bilindiği için hayatı Batı Afrika’nın birçok bölgesinde sürgünde geçti ve en son Fransa’nın güneyinde Yahudiler için açılan Eveaux les Bains kasabasındaki tecrit kampına konuldu. Kısa süre sonra hastalanarak kaldırıldığı Montluçon Hastahanesi’nde vefat edince oraya defnedildi. Şerif Ahmed Hamâhullah’ın müntesipleri Fransız işgaline karşı mücadele ettiler. el-Hâc Ömer’in soyundan gelen Tierno Bokar isimli müridi özellikle Bandiagara bölgesinde Tîcâniyye’nin Hamâliyye kolunun temsilciliğini yaptı. Fransız sömürgeciliğinin sonuna kadar Mali sınırları içinde olduğu halde bugün Moritanya’da kalan ve Tinbüktü öncesi bölgenin ticaret ve kültür merkezi olan Velâte’de doğan Muhammed Yahya b. Salim (ö. 1954), başlangıçta Kadiri tarikatına İntisap etmişse de daha sonra Tîcânîliği benimsedi ve Şerîf Ahmed Hamâhullah’ın müridlerinden oldu. Başta fıkıh olmak üzere diğer alanlarda yazdığı elliden fazla eserin nüshaları Tinbüktü’deki Ahmed Bâbâ Dokümantasyon ve Araştırma Merkezi’nde muhafaza edilmektedir.
- Mali Kültür, Medeniyeti -Kütüphaneler-
- Mali Kültür, Medeniyeti -Eğitim- Hakkında Bilgi
- Mali Kültür, Medeniyeti -İslam, Dini Hayat- Hakkında Bilgi
- Mali Kültür, Medeniyeti -Mimari- Hakkında Bilgi
- Mali Kültür, Medeniyeti -Edebiyat- Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi, Tarihçesi, Hakkında Ansiklopedik Bilgi
- Mali Fiziki, Coğrafya, Dili, Etnik, Dini Yapı, İklim Hakkında Bilgi
- Mali Başkenti, Nüfusu, Yüzölçümü, Hakkında Bilgi
TDV İslâm Ansiklopedisi