Batı Afrika’da kurulan ilk büyük devletin bu imparatorluk olduğu konusunda kaynaklar birleşmektedir. Bazıları imparatorluğun kuruluşunu milâttan önce IV. yüzyıla kadar götürürse de milâttan sonra 300’de ortaya çıktığı görüşü daha yaygındır. En güçlü olduğu dönemde sınırları Aşağı Senegal ile Yukarı Nijer arasında Batı Sudan’ın tamamını içine alan imparatorluğun ilk defa Mağrib’den gelen Berberiler tarafından kurulduğu, ancak ileriki asırlarda yerli siyahîlerin eline geçtiği bilinmektedir. Târîhu’s-Sûdânyazarı Sa’dî’-ye göre yirmi ikisi hicretten önce, yirmi ikisi hicretten sonra olmak üzere toplam kırk dört kral tahta geçmiştir. Nüfusunu çoğunlukla Bafur etnik grubu ile Berbe-rîler ve gezgin çobanların oluşturduğu imparatorluğun kuzeyinde Evdagost (Evde-guşt), güneyinde Tekrûr krallıkları bulunuyordu. İmparatorluğun ve İlk yönetim merkezinin adı olan Gâne aynı zamanda ilk krallardan birinin de ismidir. Devletin merkezi daha sonra Kumbîsâlih oldu. Güneyindeki Galam, Bambuk (Bambouk) ve Bure’de(Boure) bulunan madenlerden elde edilen altın sayesinde Gâne’nin şöhreti ülke sınırlarının dışına taştı. Özellikle IX. yüzyıldan itibaren bugünkü Moritanya, Mali ve Senegal’in bir kısmını içine alan geniş bölgede elde edilen yıllık 9 ton altın kuzeydeki Araplar’m dikkatlerini buraya daha fazla çevirmelerine sebep oldu. Ülkeye gelen Kuzey Afrikalı Murâbıt-lar ve tüccarların faaliyetleriyle İslâmiyet yayılmaya başladı. İbn Havkal, Ebû Ubeyd el-Bekrî, İdrîsî ve İbn Battûta gibi âlim ve seyyahlar da kuzeye altın, fildişi, bakır, dokuma ve özellikle tuz taşıyan kervanlarla Gâne İmparatorluğu’na gittiler ve ülke hakkında eserlerinde bilgi verdiler. Onların rivayetlerine göre Gâne en iyi dönemini 950-1050 yılları arasında yaşadı. İmparatorluk merkezinde toz halindeki altının serbest dolaşımla ticareti yapılsa da külçe halindeki altınları elinde tutan krallar X. yüzyıla doğru yeryüzünün en zengin insanları olarak kabul ediliyordu. IX-X. yüzyıllarda sahip olduğu güç ve refah dönemlerini geride bırakan Gâne İmparatorluğu, İslâm nüfuzunun yayılması ve özellikle Berberi Sanhâce kabilesine mensup Murâbıtlar’ın Batı Afrika’daki fetihleriyle zayıflamaya başladı. Murâbit Emîri Ebû Bekir b. Ömer devlet merkezi Kumbîsâlih’i 1076 yılında alınca Batı Afrika’nın bu ilk imparatorluğu yıkıldı. Mema Tunkara, Susu Kante, Hingui Niakhate ve Dİara adlı dört küçük krallığa ayrılan Gâne, 1240 yılında Mali İmparatorluğu tarafından topraklarının tamamının ele geçirilmesiyle tarih sahnesinden silindi.
- Mali Tarihi -Bağımsızlık Dönemi- Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi -Tekrur (Tukular) Devleti Dönemi, Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi -Fransız İşgali ve Sömürgecilik Dönemi- Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi -Mali İmparatorluğu (Sultanlığı) Dönemi, Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi -Masina/Dina Devleti- Dönemi, Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi -Tinbüktü Paşalığı- Dönemi, Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi -Songay İmparatorluğu (Sultanlığı)- Dönemi
- Mali Tarihi, Tarihçesi, Hakkında Ansiklopedik Bilgi
- Mali Fiziki, Coğrafya, Dili, Etnik, Dini Yapı, İklim Hakkında Bilgi
- Mali Başkenti, Nüfusu, Yüzölçümü, Hakkında Bilgi
- Mali Kültür, Medeniyeti -İlmi Hayat- Hakkında Bilgi
TDV İslâm Ansiklopedisi