Müslüman müelliflerin Mâllî diye söz ettiği bu devletin ilk kralları hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. 1235 yılında Susu Kralı Sumaoro Kante’ye karşı Suncata Keita’nın yaptığı ve büyük bir zaferle sonuçlandığı için destanlaşan Kirina savaşı Mali İmparatorluğu’nun asıl kuruluş tarihi olarak kabul edilmektedir. Suncata Keita hâkimiyetinin yirmi yılında altın bakımından zengin Bambuk’u, Aşağı Senegal ve Gambia’yı da ele geçirerek ülkesinin sınırlarını Atlas Okyanusu sahillerine kadar genişletti. Suncata Keita 12S5 yılında ölünce yerine oğullarından Mense Vali (1255-1270), Mense Vâti (1270-1271) ve Halîfe (1274-1275) geçti. Ancak bu sonuncusu hanedanın azatlı köleleri tarafından tahttan indirilerek yerine yeğeni Ebû Bekir (1275-1285) getirildi. Azatlı kölelerden Sakura (1285-1300) iktidarı ele geçirerek Mali Sultanlığı’nı yeniden canlandırdı ve Gao ile Tekrûr üzerine başarılı seferler düzenledi. Sakura batıda Atlas Okyanusu sahillerine, doğuda Gao’ya kadar uzanan geniş bir alanda Mali Sultanlığı’nı güçlen-dirdiyse de hâkimiyet tekrar ilk kurucuların soyundan gelenlerin eline geçti. Bu dönemde Gao (1300-1305), Muhammed {1305-1310) ve Atlas Okyanusu’nu donanmasıyla geçmeye çalışırken kaybolan II. Ebû Bekir (1310-1312) Mali’ye sultan oldu. Mali sultanlarının en meşhuru olan Mense Kanku Mûsâ zamanında (1312-1337) sınırları Gine ormanından Sahra çölüne, Atlas Okyanusu’ndan güneydeki bugünkü Nijerya sınırlarındaki Hevsâlar’ın ülkesine kadar uzanan devlet en parlak dönemlerinden birini yaşadı. Mense Musa’nın 1323-1325 yılları arasında gerçekleştirdiği hac seyahatine 60.000 kişiyle çıktığı, ancak bunların büyük bir kısmının Cezayir’in güneyindeki Tuvât’tan sonra yola devam etmediği, hükümdarın kutsal topraklarda sadaka olarak dağıtmak üzere beraberinde 20.000 altın götürdüğü kaydedilir. Mısır ve Hicaz’da gördüğü saygınlığın yanında Mali Sultanlığı’nın adı İslâm dünyasının diğer bölgelerinde de tanındı. Mense Musa’nın vefatı üzerine yerine geçen Mense Süleyman zamanında da (1341 -1 360) Mali Sultanlığı eski gücünü korudu, refah seviyesi daha da yükseldiği gibi ülke genelinde tam bir emniyet tesis edildi. 13S2-1353 yıllarında buraya gelen İbn Battûta’nın verdiği bilgiler büyük öneme sahiptir. Son derece dindar olan ve İslâm esaslarını uygulamaya çalışan bu sultan zamanında devletin sınırları daha da genişleyerek bugünkü Ni-jer Devleti’nin başşehri Niamey’den başlayıp Valata-Aravan üzerinden Atlas Okyanusu’na, kuzeyden Tişit, Tadmekka ve Takedda hattından güneydeki Ekvator ormanına kadar uzanıyordu. İbn Battûta’nın seyahatinin ardından Kuzey Afrikalı ve Mısırlı çok sayıda tüccar bölgeye yerleşerek ticaret yaptı. Mense Süleyman’ın ardından gelen sultanlar zamanında gittikçe gücünü kaybeden devlet XIV. yüzyılın sonlarından itibaren dağılmaya başladı ve Tevârikler’in 1430’da Tinbüktü, Valata, Aravuan ve Gao’yu ele geçirmesi üzerine ortadan kalktı ve yerini Songay Sultanlığı aldı.
- Mali Kültür, Medeniyeti -Edebiyat- Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi -Bağımsızlık Dönemi- Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi -Tekrur (Tukular) Devleti Dönemi, Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi -Fransız İşgali ve Sömürgecilik Dönemi- Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi -Gâne (Gana) İmparatorluğu Dönemi-
- Mali Tarihi -Masina/Dina Devleti- Dönemi, Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi -Tinbüktü Paşalığı- Dönemi, Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi -Songay İmparatorluğu (Sultanlığı)- Dönemi
- Mali Tarihi, Tarihçesi, Hakkında Ansiklopedik Bilgi
- Mali Fiziki, Coğrafya, Dili, Etnik, Dini Yapı, İklim Hakkında Bilgi
- Mali Başkenti, Nüfusu, Yüzölçümü, Hakkında Bilgi
TDV İslâm Ansiklopedisi