Martin Luther (1483-1546) Protestan mezhebinin kurucusu ve Alman teologu.
Eisleben’de (Almanya) dünyaya geldi, ilk öğrenimini Mansfeld’de, orta öğrenimini Eisenach’ta tamamladı. Erfurt Üniversitesi Güzel Sanatlar Bölümü’nde 1502’de lisans, 1505’te yüksek lisans derecesini aldıktan sonra babasının ısrarıyla hukuk öğrenimine başladı; fakat yakalandığı şiddetli bir fırtınadan kurtulunca keşiş olacağına dair Aziz Anne’ye verdiği söz üzerine hukuk tahsilini bıraktı ve 1505’te Erfurt Aziz Augustine Manastırı’na girerek 1507 yılında papaz oldu. Bir süre sonra Wittenberg Üniversitesinde ahlâk felsefesi profesörlüğüne tayin edilen Luther burada teoloji öğrenimine devam etti. 1509’da öğrenimini tamamlayınca aynı yıl Erfurt’a dönerek ahlâk felsefesi dersleri vermeye başladı. 1512’de ilahiyat sahasında doktor oldu ve Wittenberg Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde Kitâb-ı Mukaddes profesörlüğüne getirildi. Bir taraftan üniversitede Kitâb-ı Mukaddes üzerindeki dersleri, diğer taraftan bir papaz olarak halka verdiği vaazlarla geçen sonraki beş yıl Luther’de kiliseden bağımsız düşünebilmenin temellerini oluşturdu.
Luther’in manastır hayatına girdiği ilk yıllardan itibaren uzun bir süre dinî meselelerde yoğun bunalımlar yaşadığı bilinmektedir. Temel problemini imanın nasıl kazanılacağı ve Tanrı’nin adaleti konuları oluşturmuştur. İç çatışmalarının devam ettiği sıralarda Ahd-i Cedîd’in, “Çünkü onda Tanrı’nın adaleti imandan imana keşfolunur; nitekim doğru kişi imanla yaşayacaktır diye yazılmıştır”, şeklindeki ifadesi Luther’in iç dünyasında büyük değişikliklere yol açmış ve imanın mahiyeti konusunda kesin bir bilgiye ulaştığını düşünmüştür. Onun epistemolojisindeki bu değişim “evanjelik tecrübe” tabiriyle bilinir ve Luther’in teolojisinin özünü meydana getirir. Ancak Luther’in tek problemi teolojik meselelerdeki birtakım açmazlar olmamıştır. Onun üzerinde durduğu bir başka konu da papalığın, yeni düzenlemeleriyle insanların kurtuluşunu garantileyeceğine inanılan rüşvet haline getirdiği endüljans meselesidir. Luther endüljansa şiddetle tepki gösterdi ve doksan beş maddelik endüljans karşıtı iddialarını 1517’de VVittenberg Şato Kilisesi’nin kapısına asarak ilân etti. Bildiri, aynı zamanda papalık otorite ve yetkileriyle ruhban sınıfının bazı uygulamalarını da eleştirmekteydi. Böylece mesele teolojik bir problem olmaktan çıktı ve kilisenin reform ihtiyacını gündeme getiren bir konu haline geldi. Bu durumu yakından takip eden papalık Luther’i fikrinden döndürmeye çalıştı. Augsburg, Leipzig ve VVorms’da düzenlenen meclislerde Luther hesaba çekildi ve iddiasından vazgeçmeyince 15 Haziran 1520tarihli papalıkta-mimiyle aforozla tehdit edildi. Luther 10 Aralık 1520’de bu belgeyi yaktı, nihayet 3 Ocak 1521 tarihinde Katolik kilisesinden aforoz edildi. 6 Mayıs 1521 tarihinde ilân edilen VVorms fermanıyla Luther’in durdurulması gerektiği ve ona yardım edenlerin hapsedileceği ilân edildiğinde Prens Frederick tarafından himaye edilen Luther, VVartburg Şatosu’ndaki ikameti esnasında on haftada Ahd-i Cedîd’i Yunanca’dan Almanca’ya çevirdi. 1522’de Wittenberg’de verdiği vaazlarla Reform hareketinin temellerini atan Luther, teolojik fikirlerinin temel prensiplerini tamamladı ve daha sonraki bütün faaliyetlerinde bu prensiplerin gelişmesi ve açıklanmasına hizmet etti. Luther, 13 Haziran 1525’te rahibe Katharina von Bora ile evlenerek rahibelerle evlenme yasağını kabul etmediğini gösterdi. Evlilikten sonra Prens Frederick’in hediye ettiği Koburg Şatosu’nda dinî ve siyasî kargaşadan uzak bir hayat sürmeye başladı.
İmparator V. Karl, 1529 yılında Katolik kilisesinin tesiriyle II. Speyer Meclisi’ni toplayarak Alman prenslerinden Worms fermanını yürürlüğe koymalarını istedi. Reform hareketinin sosyal boyutu ile Luther’i aştığını gören prensler, imparatorun isteğine bir bildiriyle cevap vererek siyasî ağırlıkları yanında teolojik tavırlarını da hissettirdiler. Bildiriyi onaylayanlar, imparatorun ve Katolikler’in kararlarını protesto ettiklerinden dolayı “protestan” vasfını aldılar, daha sonra Luther yanlıları da bu sıfatla anıldı. Artan Türk tehlikesine karşı Protestan prenslerinden yararlanmak isteyen V. Kari prensleri 1530’da Augsburg’a davet etti. Siyasî yasaklı olduğu için toplantıya katılamayan Luther arkadaşı Philipp Melanchthon’u temsilci olarak gönderdi. Ancak Melanchthon’un Luther’in kaleme aldığı evharistiya, din adamlarının evliliği, günah itirafı ve ruhban sınıfının konumu gibi meseleleri içeren tezi imparatoru ve prensleri ikna edecek tarzda savunamaması V. Karl’ın Worms fermanını uygulamayı talep etmesine sebep oldu.
Reformcu ve Protestan prensler, Luther’in de katıldığı Smalkald Birliği’nde siyasî bir yol izleyerek imparatora direnmenin meşru olduğu hususunda başta Fransa olmak üzere birçok ülkenin desteğini aldılar. Daha sonra da oluşan siyasî şartları iyi değerlendirip V. Karl’ı Lutherciler’e karşı aldığı önlemleri kaldırmaya ikna ettiler. 23 Temmuz 1532’de Nürnberg Anlaşması ile yeni bir konsil toplanıncaya kadar Protestanlar’a dinî konumlarını özgürce koruma imkânı verildi ve reform hareketi bütün Alman topraklarına yayılmaya başladı. Luther 18 Şubat 1546 tarihinde Eisleben’de öldü. 1555’te imparator, prensler ve reformcular arasında imzalanan Augsburg Din Barışı ile dinî bölünme resmîleştî ve Protestanlık siyasî irade tarafından tanındı.
Luther’in eserlerinden bazıları şunlardır : Latince. Epistola Lulheriana od Leonem decimum summum pontificem. Dissertcıtio de liberîate Christiana per autorem recognita (1519); De Captivitate Babylonica ecclesiae praeludium (1520); De votis monasticis (1521); Enarrationes epistolarum et evangeliorum, quas postiJlas vocant (1521); De servo arbitrio (1525); Libellus de vita et moribus Turcarum (1529). Almanca. Von den guten Y/ercken ( 1520); Von welltlicher Uberkeytt, wie weytt man yhr gehorsam schuldig sey{ 1523); Das diese Wort Christi (Das ist mein leib etçe.) noch fest stehen widder die Schwermgeister (1527); Vermanunge zum Gebet Wider den Türchen (1530) .
- Martin Luther Türkler ve İslam Hakkında Düşünceleri, Fikirleri,
- Luther’in Teolojik Fikirleri, Görüşleri, Düşünceleri, Hakkında Bilgi
TDV İslâm Ansiklopedisi