Matbuat Arapça matbu’ Kelimesinin çoğulu olup bir ülkede basılıp yayımlanan her türlü ürünü ifade etmekle birlikte daha çok süreli yayınlar, gazete ve dergiler için kullanılır. Arap basın tarihinde ilk defa 1828’de Kavalalı Mehmed Ali Paşa tarafından Kahire’de kurulan, Arapça ve Türkçe olarak neşredilen gazeteye el-VekâYu’l-Mışriyye adı verilmişti. Halîl el-Hûrî, 1858’de Beyrut’ta Arapça ve Fransızca olarak Hadiftatü’l-ahbâr gazetesini çıkarmış, “günlük gazete” anlamında Fransızcajournal (curnâl) kelimesini kullanmıştı. Aynı yıl Pariste Bercîsü Bâris gazetesinin kurucusu Rüşeyd ed-Dahdâh daha kapsamlı bir terim olarak sahîfeyi tercih etmiş, ardından bu isim birçok gazeteci tarafından benimsenmiştir. “Gazete ve dergi yayımcılığı” mânasında shâfe (sahâfe) kelimesini ilk kullanan kişinin Necîb el-Haddâd ile Nâsîf el-Yâzicî olduğu kaydedilir. 1860 yılında İstanbul’da el-CevâHb gazetesini kuran Ahmed Fâris eş-Şidyâk ise ceride kelimesini kullanmış, bu isim sonraki dönemlerde yaygınlık kazanmıştır. Arap basınında gazete karşılığı olarak “en-neşre, evrâku’l-havâ-dis, el-varakatü’l-haberiyye, er-risâletü’l-haberiyye” gibi isimler de görülmektedir. Önceleri ceride ve mecelle kelimeleri aynı anlamda kullanılırken 1884’te et-Tabîb adlı derginin müdürlüğüne getirilen İbrahim el-Yâzicî dergi karşılığında mecelleyi kullanmış ve bu isim bütün dergilerin genel adı olmuştur.
Avrupa’da XV. yüzyılda icat edilen matbaa, asrın sonlarına doğru Osmanlı Dev-leti’ne iltica eden İspanyol yahudileri tarafından İstanbul’a getirilmiş, ardından Rum ve Ermeniler kendi matbaalarını tesis etmişlerdir. Osmanlı-Arap dünyasında ilk kitap Kuzey Lübnan’da Aziz Antoni Manastın’nda (1610) ve Halep’te (1706) basılmış, ilk Türk matbaası İbrahim Müteferrika tarafından 1727’de İstanbul’da kurulmuştur. Mısır’da matbaa Fransızlar’ın bu ülkeyi işgaliyle faaliyete geçmiş (1798) ve Mısır’dan çekilmelerine kadar (1801) faaliyetini sürdürmüştür. Bu tarihten yirmi yıl sonra Mehmed Ali Paşa’nın emriyle Bulak Matbaası tesis edilmiştir. Irak’ta ilk matbaanın da bu tarihlerde kurulduğu sanılmaktadır.
Matbuatın gelişmesiyle birlikte Arap ülkelerinde birçok yayınevi açılmıştır. Şam’da el-Mektebetü’z-Zâhiriyye
(1878), Mısır’da Dârü’l-kütüb ve el-Mektebetü’l-Ezheriyye (1879), Beyrut’ta el-Mektebetü’ş-Şarkıyye (! 880) ve Mektebetü câmiati Beyrut el-Amîrikiyye bunlardan bazılarıdır. Diğer taraftan matbuat halk kütüphanelerinin sayısının artmasını da sağlamıştır. İstanbul’da örnekleri görüldüğü gibi Arap dünyasında da ilim ve edebiyata meraklı kimseler ya şahsî kütüphanelerini vakfetmişler veya malî imkânlarıyla yeni kuruluşlar meydana getirmişlerdir. 1870’te Kahire’de Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye adıyla açılan kütüphane bu sahada bir örnek olarak kaydedilebilir. Kurucusu Ali Paşa Mübarek, kütüphaneyi Arapça kitapların yanı sıra çeşitli dillerde kaleme alınmış eserlerle donatmış, çalışma saatlerini belirlemiş, dışarıya ödünç verme servislerini hizmete koymuş ve bunlar için bir nizâmnâme hazırlatmıştır.
Matbuatın en verimli ve önemli iki kolu gazetecilikle dergiciliktir. Gazeteler ve dergiler Arap ülkelerinde, özellikle de Mısır’da gelişme ve kalkınma hamlesinin önemli âmillerinden sayılır. Bunlar sayesinde ilim ve kültür dili olarak tanınan yazılı Arapça (fasih Arapça) yaygınlık kazanmış, ilmî, edebî, siyasî, tarihî ve içtimaî araştırmalar hem sayı hem kalite bakımından artmıştır. Arapça yayımlanan gazete ve dergilerin başlıca ülkelere göre tarihî seyri şöyledir:
Mısır. 1798 Fransız işgalinin hemen ardından La Decade egypüenne ve Le Courrier de l’Egypte adlı iki gazete çıkarılmaya başlanmıştır. Bunların ilki, el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Mısrî’nin araştırmalarına ve üyelerinin tartışmalarına yer veriyordu. Diğeri ise Mısır’ı işgal altında bulunduran Fransız güçlerinin resmî organıydı. Arapça yayımlanan ilk gazete ise 1799’da Napolyon Bonapart’m Kahire’de kurduğu el-Cenerâl Bonabart’tır. Mehmed Ali Paşa zamanında 1822 yılında Curnâlü’I-Hidîv adıyla ikinci Arapça gazete çıkarılmış, bu gazete i 828’de el-Ve-icö’j’u’J-Mjşriyye adını almıştır. Önceleri Arapça ve Türkçe yayımlanmasına rağmen daha sonra yönetimini üstlenen Ri-fâa et-Tahtâvî tarafından sadece Arapça olarak neşredilmiştir. Hidiv İsmail Paşa döneminde ülke yönetimine karşı duyulan rahatsızlık üzerine 1866’dan itibaren Vâdi’n-Nîî ve Ebû Nazzâre gibi pek çok gazete çıkarılmıştır. Bu arada İskenderiye’de el-Ehrâm (1875i, Kahire’deeJ-Mu-kattam gazeteleri yayımlanmış, bunları el-Mü’eyyed(1890), el-Wiiâ/ (1892}, el-AdâIe (1897), Mişr (1896), el-Cerîde (1907), el-Beydn (1911) ve es-Süiûr (1915) izlemiştir. Başlangıçtan 1929yılına kadar Kahire’de neşir hayatına giren gazetelerin sayısı 550’ye, dergilerin sayısı 500’e yaklaşmıştır. İskenderiye’de ilk gazeteler et-Tenbîh ve el-Kevkebü’ş-şar-ki olup 1929’a kadar burada 123 gazete ve seksen dergi neşredilmiştir. 23 Temmuz 1952 darbesinden sonra Mısır’da pek çok gazete ve dergi kurulmuştur. 1953’te ihtilâlin sözcüsü olarak yayımlanmaya başlanan el-Cumhûriyye ve 1956’da çıkarılan eş-Şcfb gazeteleri bunlar arasında zikredilebilir. 1968’de yeni tesislerine taşınan el-Ehrâm, ünlü gazeteci Muhammed Hüseyin Heykel yönetiminde önemli bir basın kuruluşu haline gelmiştir. 1970-1981 yılları arasını kapsayan Enver Sedat döneminde çoğu haftalık olmak üzere çeşitli gazeteler çıkarılmıştır. Hüsnü Mübarek devri gazetecilik açısından rahatlık getirmiş, daha önce yasaklanan gazetelerin yayımlanmasına izin verildiği gibi yeni dergi ve gazetelerin neşri de mümkün olmuştur.
Suriye- Lübnan. Mısır’da gazetecilik hareketi, Mehmed Ali Paşa’dan sonra yönetime gelen Abbas ve Said paşalar zamanında büyük ölçüde duraklamış, buna karşılık Suriye’de devam etmiştir. 18S8 yılında Halîl el-Hûrî Beyrut’ta ilk Arapça gazeteyi Hadîkalü’l-ahbâr adıyla yayımlamış, bir süre sonra Keçecizâde Fuad Pa-şa’nın teklifiyle ismi Sûriyye olarak değiştirilen gazete yarı resmî hükümet gazetesi haline gelmiştir. Ardından çeşitli isimlerle gazetelerin neşri devam etmiştir. İlk İslâmî gazete, 1875 te Hacı Sa’ded-din Hammâde başkanlığındaki Cem’iyye-tü’l-fünûn tarafından Şemerâtü’l-fünûn adıyla Beyrut’ta çıkarılmış ve 1908 yılına kadar neşir hayatını sürdürmüştür. Fransız mandasının kalkması ve İngiliz askerlerinin ülkeyi terketmesinden sonra Suriye’de Baas Partisi’nin yayım organı olan el-Bacs gazetesi 1947’de faaliyete geçmiştir. Ardından Suriye’de çeşitli gazete ve dergiler neşir hayatına girmiştir. Lübnanlı Halîl el-Hûrî’nin 1858’de kurduğu Hadîkatü’l-ahbâfdan itibaren 1929yılına kadar Beyrut’ta çıkan gazete sayısı 180’i, Amerikalı misyonerlerin 1851’de yayımlamaya başladığı Mecmû’u fevâ^id dergisinden itibaren aynı tarihe kadar neşredilen dergi sayısı 115’i buluyordu. Dımaşk’ta 1865′-te Râşid Paşa’nın kurduğu Sûriyye adlı resmî gazeteden başlayarak 1929’a kadar 100’e yakın gazete, 1886’daSelîm ve Hannâ Unhûrî tarafından yayımlanmaya başlanan Mir3’ütü’1-ahlâk’tan itibaren aynı yıla kadar kırk civarında dergi çıkarılmıştır. Suriye’nin Hama, Humus, Halep ve Lazkiye gibi şehirlerinde de birçok gazete ve dergi neşredilmiştir. Halep’te 1867’de ilk neşrini gerçekleştiren Ğadîrü’l-Furât ve 1869’da Ahmed Cevdet Paşa’nın kurduğu Furât resmî gazeteleri gibi burada 1928’e kadar elli üç gazete yayımlanmıştır.
Irak. Midhat Paşa’nın valiliği sırasında 1868’de Bağdat’ta kurduğu, daha çok resmî metin ve haberleri yayımlayan ez-Zevrâ’ gazetesi burada neşredilen ilk gazetelerdendir. 1875’te hükümet Musul’da ei-Mevşj/, 1895’te Basra’da el-Başra adlı gazeteleri çıkarmıştır. 1908 yılından sonra yayım hayatına giren çok sayıdaki gazete arasında Bağdâd (1908), er-Rakib (1909), Beyne’n-nehreyn (1909), er-fliyâd(1910), er-Ruşâfe (1910) ve en-Nehda (1913) sayılabilir. İngiliz manda yönetimi sırasında başlıcalan el-cIrâk, el-VekâYu’I-‘Irâkıyye ve eş-Şarkolmak üzere çok sayıda gazete çıkarılmıştır. Irak’ta 14 Temmuz 1958 tarihinde krallığın devrilmesi ve askeri cuntanın yönetime el koymasının ardından başta el-Bilâd olmak üzere el-Cumhûriyye, el-Beşîr, el-Ahrâr gibi gazeteler yayımlanmıştır. 1968’de Abdülkerîm Kâsım’ın katlinden sonra iş başına gelen Abdüsselâm Arif zamanında el-Cemâhîr, eş-Şevre, et-Talfa ve et-Te’âhî gazeteleri kurulmuştur. 1976’da bunlardan sonuncusunun ismi el-^lrâk olarak değiştirilmiştir. 1979 yılında Saddam Hüseyin’in iktidara gelmesinin ardından el-Kadisiyye (1981) veer Riyûdi(1984) yayımlanmıştır. Bağdat’ta 1929 yılına kadar 123 gazete neşir hayatına girmiştir.
Cezayir-Tunus- Fas- Libya. 1847’de Cezayir şehrinde çıkmaya başlayan el-Mü-beşşir (Arapça – Fransızca) resmî gazetesiyle Tunus şehrinde 1860’ta yayımlanan er-Râ’idü’t-Tûnisî resmî gazetesi Arapça ilk gazeteler arasında yer alır. Yine Cezayir’de ei-lslâm (1909), Tunus’ta Ne-tâ’icü’l-ahbâr (1888) ve Sebîlü’r-reşâd (1895),Tanca’daeJ-Magrib ile (3889) Fransız hükümetinin resmî gazetesi es-Scfâde (1905), Libya Trablusgarp’ta Tarâblûsü’l-ğarb ile (resmî gazete, 1870) es-Safâdetü’l-‘iızmâ (Tunus 1904) ve el-ftyâ (Cezayir 1907) dergileri gibi birçok gazete ve dergi yayımlanıyordu.
Amerika-Avrupa. XIX. yüzyılın sonlarıyla XX. yüzyılın başlarında Suriye ve Lübnan’dan Amerika’ya göç eden gayri müslim Araplar tarafından birçok Arapça gazete ve dergi kurulmuştur. Amerika’da ilk Arapça gazeteyi 1891 ‘de İbrahim ve Necîb Arabîlî Kevkebü Amîrika adıyla NevvYork’ta yayımlamış, bunu Naûm Mükerzel’in el-Aşr (1894) gazetesi izlemiştir. 1921 yılma kadar New York’ta otuz beş Arapça gazete neşredilmiştir. Bu hareket sonraları Kuzey ve Güney Amerika’ya yayılmış, özellikle Meksika, Brezilya, Kolombiya, Arjantin’de ve başka ülkelerde birçok Arapça gazete yayım hayatına girmiştir. Kaynaklarda bunların sayısının elliye ulaştığı kaydedilmektedir. Avrupa ülkelerinde de Arapça yayımlanan ilk gazete ve dergiler gayri müslim Araplar tarafından kurulmuştur. Lübnanlı Rüşeyd ed-Dahdâh’m Paris’te 1858’de neşrettiği Bercîsü Bârîs ve aynı yıl Mansûr Carletti’nin Marsilya’da yayımladığı Utârid gazeteleri en eski Arapça gazetelerdendir. Parîste 1927 yılına kadar otuz beş civarında Arapça gazete neşredilmiştir. 1916 yılına kadar on bir Arapça gazetenin yayımlandığı Londra’da Halepli Rızkullah Hassûn’un Âli Sâm gazetesiyle (1872) Rücûm ve ğassâk ilâ Fâris eş-Şidyâk dergisi (1868], Louis Sâbûncî’ninei-Hilâfe (1881), el-İttihâdü’l-cArabî (1881) ve en-Nahle (1884) gazeteleriyle yine en-Nahle adlı dergisi (1877) bunların başında yer alır. İbrahim el-Müveylihî’nin 1874’te İtalya’nın Napoli şehrinde neşrine başladığı el-Hilâfe gazetesi de bu arada zikredilebilir.
- Matbuat (Basın) Tarihi -İran’da, Farslarda- Hakkında Bilgi
- Matbuat Tarihi -Türkiye Dışında Türkçe Basın- Hakkında Bilgi
- Matbuat (Basın) Tarihi -Osmanlıda, Türkiye’de- Hakkında Bilgi
TDV İslâm Ansiklopedisi