Rus İdaresi altındaki Türk topraklarında Türkçe basının ortaya çıkışı XIX. yüzyılın son çeyreği içindedir. 1904 yılına kadar başlangıç dönemini yaşayan bu basın, Rusya’da meşrutiyetin ilanıyla gelen kısmî serbestlik ortamında gelişmeye başlamış, ancak 1917 Bolşevik İhtilâli1 nden sonraki baskıyla beraber Türk varlığını ifade etmekten uzak, parti görüşlerinin yansıtıcısı durumuna düşmüştür.
Çarlık idaresi, Azeri Turkleri’nin kendi dillerinde süreli yayım yapmasına izin vermemesine rağmen Tiflis’te Rusça çıkmakta olan TİÜiskiye Vedomostİ gazetesi, ilâve olarak verdiği Tatarskaya Vedomosti’yi 1832’de birkaç sayı Azerî Türkçesİ’yle neşretmiştir. 1841’de Tiflis’te çıkan Zakafkaskiy Vestnik gazetesi Azerî Türkçesİ’yle bir ilâveyi 1846’ya kadar sürdürmüştür. Türkler tarafından 1870’lerin başında Rusça olarak Kaspi gazetesi yayımlanmasına rağmen Rusya hakimiyetindeki Türk topraklarında Türkçe çıkarılan ilk gazete 1875’te Bakü’de on beş günlük olarak neşredilen Ekinci’dir. Kullandığı sade dil daha sonra yayımlanan Azeri gazeteleri tarafından benimsenerek yaygınlaşmış, yüzyılın sonunda bir gazeteci aydınlar kuşağı ortaya çıkmışttr. 1879’da Celâleddin ve Hacı Said Ünsîzâde kardeşler Tiflis’te edebî-dinî haftalık bir dergi olan Ziyâ’yı. 1883’te diğer Türk topluluklarından yazarların da katıldığı Keşkül’ü çıkarır. Keşkül, Ünsîzâde kardeşlerin Türkiye’ye sürülmesine kadar beş yıl yayımını devam ettirir, 19O3’te Mehmet Ağa Şahtatlı tarafındar Şark-ı Rus gazetesi çıkarılmış: 1905’ter sonraki canlılık havası içinde Hacı Zeyne lâbidin Takiyef İn desteğiyle Hüseyinzâd Ali Bey (Turan) tarafından Hayat (1905 Ağaoğlu Ahmed’in bu gazeteden ayrı diktan sonra çıkardığı İrşad ile (1905) adından bazıları birbirinin devamı olan yayımlanan Tekâmül (1906). Terak (1908). İttifak (1908), Sadâ (1909), H kikat (1909), Ma’Jûmât (1911 ),Sadâ Hak (1912), İkbal (1912), Sadâ-yı K kas (1914), Yeni İkbal (1915),Mehrr Emin Resulzâde’nin Bakü’de çıkarc Açık Söz (1915), sosyalistler tarafın çıkarılan Himmet {\9\1), İttihad (İÇ gibi gazeteler; Molla Nasreddin {19 Debisfan(1906), Hayat, gazetesinin vamı olarak Füyûzât (1906), N« (1910), Mektebd 911) ve Şelâle (1 gibi dergiler yayımlanmıştır.
Rus idaresindeki Türkler’in, uzun ö lülüğü ve etkisiyle en fazla tanınan i organlarının başında Kırım’ın Bahçe şehrinde Gaspıralı İsmail Bey’in 18 çıkardığı Tercümân-ı Ahvâl-i Zi gelmektedir. Önce haftalık, 1903te ra haftada iki-üç gün, 1912’den iti günlük olarak çıkarılan gazetede t adamı olan Gaspıralı “dilde, fikird birlik” sözleriyle forrnülleştirdiği g rini geniş bir coğrafyaya yayma bulmuştur. Kırım’da çıkan diğer gazeteler arasında
Kazan Turkleri’nin gazete çık; rişimlerinin tarihi 1834’e kadar de 1905’te çıkan Kozan Muhbiri yayım-lanabilen ilk gazete olmuştur. Aynı yi! Fikir, ülfet, 1907’de Âzod, Hadi Maksûdî tarafından Yıldız gazeteleri neşredilmiştir. Orenburg’da Fâtih Kerîmî’nin baş-yazarlığıyla on yıl yayımını sürdüren Vakit, Kuzey Türklüğü’nün en Önemli gazetesi olmuştur. Tang Yıldızını (1906) çıkaran Ayaz îshakî Petersburg’da İl (1913), Söz (1915), Bizning İl (1916) gazetelerini yayımlamış, ayrıca İstanbul Türkçe-si’yle Burhân-ı Terakki (1910) çıkarılmıştır. Belli başlı gazeteler arasında İdil (1907), Kuyaş( 1912), Halk (1914], 1917′-den sonra Kurultay, Kızıl Bayrak gibi gazeteler bulunmaktadır. Şûra (1908), Çikirtke (1906], Ak Yol{ 1906), Süyüm Bike {1913) gibi dergiler ilk akla gelenlerdir.
Kazak lehçesinde 1906’dan itibaren Sirke, Kazakistan gibi bazı gazeteler çıkarılmışsa da etkili ve toparlayıcı ilk gazete 1913’te Orenburg’da Ahmet Bay-tursun tarafından yayımlanan Kazak olmuştur. Bunun yanında İşim Dalaşı (1913), Alaş (1916), 1917’de Birlik Tavı, Sarı Arka, Oran, Üç Cüz, 1918’de Ka-zakMungu, CasAzamat, 1919’daDu-rustuk-colu, Uçkun, Sahra Tangı, Kazak Tili, 1920’de Türkistan Gedeyleri, Tilçi, 1921’de Bostandık Tııvı, 1923te Örtegen, 1924’te Kenbagallar Avazı gibi gazetelerle Ay-Kap (1911), Cas Alaç (1917), Kızıl Kazakistan (i 921) ve Moskova’da Temir Kazık gibi dergiler sayılabilir.
Türkistan’da çıkarılan ilk Türkçe gazete Rus genel valisi Kaufman’ın emriyle ve Rus idaresinin varlığını devam ettirmek amacıyla 1870’te Taşkent’te yayımlanan Türkistan Vilayetlerinin Gezitf-dir. Türkistan’da 190S’ten itibaren Türkler tarafından genellikle çıkışından kısa süre sonra hükümetçe kapatılan Terakki (1906), Hurşid (1906), Şöhret (1910), Tüccar(1910), Turan(\9\2), Semerkant (1913), Sadâ-i Fergana (1914), Sadâ~i Türkistan (1914), Telgram Haberleri (1915], Şarkî (1916), 1917’den sonra Türk İli, Telgraf Haberleri, Hürriyet, Kingeş, İl Bayrağı gibi gazeteler neşredilmiştir. 1908’de Aşkâbâd’da Seyyid Mehdi Kasım’ın çıkardığı Mecmûa-i Mâverâ-i Bahr-i Hazer ilk Türkmen gazetesidir. Türkmen İli (1922) ve Ves Uygur (1923) yayımlanan dergilerdendir.
Osmanlı döneminde Tuna (1865), Güneş (1875) gibi gazetelerin neşredildiği Bulgaristan’da 1878-1908 arasında Filibe, Sofya ve Rusçuk başta olmak üzere muhtelif şehirlerde kırk sekiz gazete yayımlanmıştır. Bunların yarıdan fazlası Jön Türkler’ce kurulmuş veya aynı amaca hizmet etmiş gazetelerdir. Dönemin gazeteleri arasında Tarla (1882), Balkan (1885), Varna Postası (1887), Bulgaristan (1888), İttifak (1894), Sebat (1894), Gayret (1895), Ma’lûmât (1896), Muvâzene (1897), Müdâfaa-i Hukuk Uhuvveti 1904), Efkâr-ı Umûmiyye (i904), Ahâii(\9Q5), Tuna{ 1905) bulunmaktadır. Bulgaristan’da Türk basınının gelişme gösterdiği 1908-1944 arasında Sofya ve Filibe başta olmak üzere değişik şehirlerde toplam seksen dokuz dergi ve gazetenin yayımlandığı bilinmektedir. Bunların arasında Balkan, Tuna (1913], Türk Sadası (1915), Çiftçi Bilgisi (1919), Ziya (1920), Ahâli {1920), Bulgaristan Türk Muallimleri Mecmuası (1923), Dostluk[ 1925), Yeni Söz (1925), Rehber (1928), Deliorman (1929), Halk Sesi (1929), Yeni Gün (1934] gibi gazete ve dergiler yer almaktadır. 1944’ten Türkçe gazete yayımının yasaklandığı 1984’e kadar devam eden sosyalist rejim döneminde ise Vatan (1945), Işık(\945), Eylülcü Çocuk (1946), Yeni İşık Nova Svetlino (1947), Rodop Mücadelesi (1960) gibi kırka yakın dergi ve gazete neşredilmiştir.
1879’da Romanya’ya katılan Dobruca’-da 1888’de yeni idareyi Türkler’e tanıtmak için Türkçe-Rumence Dobruca gazetesi yayımlanmıştır. İlk Türkçe gazete İbrahim Temo tarafından çıkarılan Ha-reket’tir (1896). Sadâkat (1897), Şark (1898), Sadâ-i Millet (1898) gibi gazeteler onu izler. 1909’da Yakup Hilmi tarafından bir hayli ilgi gören Çolpan yayımlanır. Aynı yıl İstanbul’da bastırılıp Dobruca’da dağıtılan Tonguç, Dobruca Sadası, Teşvik’ten sonra Dobruca’da kurulan ilk Türk matbaasında Işık (1914), Mekteb ve Aile( 1915) neşredilir. Müftü Halil Fehmi’nin çıkardığı Dobruca ile (1919) Hayat ve Tan (1921), Romanya (1922), Haber [1922), Tuna (1925), Hak Söz (1929), Emel (1930), Türk Birliği (1930), Yıldırım (1932), Sora (1938), bu bölgede Türkçe yayımlanan diğer belii başlı gazete ve dergilerdir.
Kıbrıs’ta çıkarılan ilk Türkçe gazete Sa-âdet’tır (1888). Zaman (1891), Yeni Zaman (1892), Kıbrıs (1893). Jön Türkler’i destekleyen Feryad ile (1899) İslâm (1907), Sünûhat (1912) ve İttihat ve Te-rakkîtaraftarı Vatan (1911), Seyf{ 1912), buna muhalif Kıbrıs (1913),!. Dünya Savaşı’na kadar çıkan belli başlı gazetelerdir. İngiliz idaresinde Türkçe yayımlara son verilmiş, 1919’da Muallim Remzi’nin çıkardığı, Anadolu hareketini destekleyen Söz İngilizler tarafından kapatılmıştır. Yakın dönemde neşredilen gazeteler arasında Halkın Sesi, Bozkurt ve Zaman bulunmaktadır.
- Matbuat (Basın) Tarihi -İran’da, Farslarda- Hakkında Bilgi
- Matbuat (Basın) Tarihi -Osmanlıda, Türkiye’de- Hakkında Bilgi
- Matbuat Tarihi -Arap Coğrafyasında- Hakkında Bilgi
TDV İslâm Ansiklopedisi