Me’âni’l-âsâr. Tahâvî’nîn (ö. 321/933) muhtelifü’l-hadîse dair eseri.
Tam adı Şerhu me’âni’l-âsâr olup buradaki “şerh” kelimesi, hadislerin mânalarını açıklamak maksadıyla telif edildiğini anlatmak için kullanılmıştır. Hadisler arasında çelişki bulunduğu iddiasını reddetmek amacıyla kaleme alınan eser fıkıh bablarına göre otuz bölüm halinde düzenlenmiş, müellif daha sonraki tesbit-lerini ve eksik bıraktığı konuları eserin yirmi sekizinci bölümü olan “Kitâbü’z-Ziyâdât’ta ele almış (IV, 343-404), hadisler arasındaki ihtilâfları çözümlerken sıkça kullandığı “tashîhu meâni’l-âsâr” (rivayetlerin sahih anlamlarını belirleme) ifadesiyle maksadının çelişkili zannedilen hadislerin doğru anlamını ortaya koymak olduğunu belirtmiştir.
Eserinde genel olarak fıkhî mezhepler arasında tartışılan hadisleri inceleyen müellif önce kabul etmediği görüşün delili olan hadisleri nakletmiş, ardından kendisinin tercihi ettiği rivayetleri sıralamış, daha sonra rivayetler arasında tercih ve nesih imkânını araştırıp değerlendirmiştir. Konuyu akıl yürütme (nazar) açısından da inceleyen Tahâvî tercihini destekleyen mevkuf ve maktu’ haberleri nakletmiş ve tercih ettiği fıkhî hükmü benimseyen Hanefî fakihlerinin adlarını zikretmiştir. Müellif, akıl yürütme ifadesiyle daha çok fakihlerin usulüne uygun kıyası, biraz daha geniş anlamıyla re’yin kapsamına giren akıl yürütme usullerini kastetmiş, ba-zan “kıyas ve nazar” (1,467), bazan da “sahih nazar” ifadesini (1,2 i, 131) kullanmıştır. “Hadislerden hüküm çıkarmak için akıl yürütme” anlamındaki i’tibar, re’y ve is-tihrâc gibi terimlere yer vermiş, kıyas dışında icmâ. istihsan, örf gibi delillerden yararlanmakla beraber bunların adlarını zikretmem iştir. Bazan illet ve sebep terimlerini kullansa da anlam açısından daha kapsamlı olan mâna kelimesini tercih etmiştir. Tahâvî muhalif görüşleri savunan fakihlerin adlarını belirtmemiş ve onları eleştirirken aşın ifadeler kullanmaktan kaçınmıştır. Bu arada delilleri muhaliflerini zora sokmak için sıralamadığını, maksadının kendilerine yapılan haksızlığı ortaya koymak olduğunu söyleme gereği duymuş Hanefî mezhebine aykırı görüşleri tercih ettiği de olmuştur.
Mecâni’l-âsâr, hadisler arasındaki ihtilâfların incelendiği en hacimli eserlerden biri olması yanında Kûfeli fakihlerin hadis rivayetlerini günümüze ulaştırması, ayrıca hadis kitaplarında bulunmayan birçok fakihin rivayeti eriyle çok sayıda mevkuf ve maktu’ haberi ihtiva etmesi bakımından önemlidir. Eserde hadis usulüyle ilgili bilgiler (I, 199), isnadlar ve râviler hakkında değerlendirmeler de (IV, 345) yer almaktadır. Kitap, fıkıh melekesini geliştirdiği ve uygulamalı fıkhı öğrettiği için Hindistan ve Pakistan’daki bazı medreselerde halen ders kitabı olarak okutulmaktadır.
Hindistan’da çeşitli baskıları yapılan Mecâni’l-âşâr, Muhammed Zührî en-Neccâr ve Muhammed Seyyid Câdelhak yayımlamış olup, Abdurrahman Dımaşkıyye ve Süleyman el-Hareş Fehârisü Şerhi me’âni’l-âşâr adıyla fihristini hazırlamış (Rîyad 1407/1987), Rubey Ebû Bekir Abdülbâki de aynı adla bir fihrist neşretmiştir (Beyrut 1412).Kureşî, Mecâni’l-âsar’dahi hadislerin Kütüb-i Sitte ve bazı müsnedlerdeki kaynaklarını göstermek maksadıyla el-Hâvî îî beyöni âşâri’t-Tahâvî adıyla bir eser kaleme almış, Seyyid Yûsuf Ahmed onun bu çalışmasını yayımlamaya başlamıştır. Bedreddin el-Aynî de esere Nuhabü’l-efkâr ü tenzihi mebâni’l-ahbâr ve Mebâni’l-ahbâr fî şerhi Medni’Z-âşâr isimleriyle iki şerh yazmıştır. Son devir âlimlerinden Muhammed Yûsuf Kandehlevî Emâni’l-ahbâr fî şerhi Mecâni’l-âşâr adıyla bir şerh yazmaya başlamışsa da çalışmasını bitirememiştir. Bu şerhin baş kısmında Tahâvî’nin hayatı, hocaları ve Me’ani’il-asâr’daki metodu hakkında geniş bir mukaddime bulunmaktadır (1, 1-68).
Bedreddin el-Aynî Meğâni’l-ahyâr fî terâcimi ricali Mecâni’l-âsâr adlı bir eser telif etmiş olup kitabın zây harfine kadar olan kısmını Mu-avviz Bilâl el-Avfî doktora çalışması olarak tahkik etmiş Muhammed Eyyûb el-Mezâhirî’nin de Terâcimü’l-ahbâr min ricali şerhi Meöni’î-aşâr isimli çalışması yayımlanmıştır. Me’âni’l-âsâr’ın baştan “Bâbü’l-kırâati halfe’l-imâm”a kadar olan kısmı Muhammed b. İbrahim eş-Şitvî tarafından Zevâ’idü’l-kısmi’l-evvel min şerhi Mecâni’l-âşâr H’t-Tahâvî Caîe’l-Kütübi’s-Sitte adıyla yüksek lisans tezi olarak hazırlanmış Harun Reşit Demirel de Ebû Ca’îer et-Tahâvî Hayati-Eserleri ve Me’ânı’l-âsâr ile Müşkilü’l-âsâr’daki Hodisçiîiği ismiyle bir yüksek lisans çalışması yapmıştır.
TDV İslâm Ansiklopedisi