Meâni’l-Kur’ân. Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ’nın (ö. 207/822) filolojik Kur’ân-ı Kerîm tefsiri.
Asıl adı Tefsîru müşkili Arâbi’l-Kur-‘ân ve mecânîhi’dir. Meâni’l-Kur’ân garîbü’l-Kur-‘ân, i’râbü’l-Kur’ân gibi Kur’an ilimleri arasında yer alan bir telif türünün adı olup daha önce bu türde yazılan eserlerin birçoğuna aynı adın verilmesi sebebiyle bu eserin de Me’âni’l-Kur’an adıyla şöhret bulmuş olması muhtemeldir. İbnü’n-Nedîm de meâni’l-Kur’ân kitaplarından bahsederken bu adı kullanmıştır.
Lugavî tefsir olan meâni’l-Kur’ân türü eserler, İslâm devletinin sınırlarının genişlemesiyle birlikte ana dili Arapça olmayan unsurların İslâm’a girmesi neticesinde dilde ve Kur’an kıraatinde hataların (lahn) ortaya çıktığı dönemde telif edilmeye başlanmıştır. Bilindiği kadarıyla ilk lugavî tefsiri Zeyd b. Ali (ö. 122/740) kaleme almış, bu eserler Ferrâ’nın Me’âni’l-Kur’ân’ı ile olgunluk dönemine ulaşmıştır.
Me’âni’l-Kur’ân’ın, Abbasî valilerinden Hasan b. Sehl’in sorularını cevaplandırmakta sıkıntıya düşen lügat ve nahiv âlimi Ömer b. Bükeyr’in Ferrâ’dan bunlara cevap vermekte yardımcı olacak bir eser yazmasını istemesi üzerine kaleme alındığı ve müellifin aralarında seksen kadar kadının da bulunduğu kalabalık bir cemaate eserini imlâ ettiği belirtilir. Ferrâ’nın iki risale dışında hafızasındaki bilgilere dayanarak takrir ettiği eserin imlâsı büyük bir ihtimalle 202’de (817-18) başlayıp 204’te (819) tamamlanmıştır. Kitapta bazı âyetlerin sırasında takdim tehir yapılmış olmakla birlikte genellikle sûre ve âyet sırasına göre açıklamalarını sürdüren Ferrâ gerekli gördüğü âyetleri, çok defa da âyetin belli bir kısmını izah etmiştir.
Lugavî tefsirlerin en önemlilerinden olan Me’âni’i-Kur’ân’da Ferrâ’nın en başarılı olduğu, kendinden sonrakileri en çok etkilediği husus lugavî ve filolojik açıklamalarıdır. Ele aldığı Kur’an lafızlarının etimolojik tahlillerini büyük bir titizlikle yapan Ferrâ kelimelerin kökenlerini, tü-retilişlerini ve diğer durumlarını açıklamıştır. Nahiv ve sarf ilimlerinin hemen bütün konularına temas eden Ferrâ kelime ve cümlelerin i’rabları, farklı i’rab şekilleri üzerinde durmuş, anlam nüanslarını belirtmiş, i’rab şekillerini âyetlerden, Arap edebiyatından getirdiği örneklerle desteklemiştir. Kıraat farklarına da büyük önem veren Ferrâ kıraatlerin i’rab ve dil hususiyetlerini, Arap diline uygunluğunu, kıraatler arasındaki anlam farklarını başka âyetlerden ve Arap edebiyatından getirdiği örneklerle açıklamış, yer yer tercihlerde bulunmuş, hurûf-i mu-kattaanın kıraati üzerinde durmuş, bir kısmını seleften gelen bilgilerden de yararlanarak açıklamaya çalışmıştır. Müellif genellikle âyetin veya belli bir bölümünün anlamını ayrıntıya girmeden vermiş, bazan âyetin sadece bir kelimesini açıklamıştır. Dil yönünü anlattığı halde mânası üzerinde durmadığı âyetler de vardır. Âyetlerin açıklanmasında başka âyetlere, Arap edebiyatına başvurmuş, özellikle hüküm ihtiva eden âyetlerin tefsirinde senedlerini zikretmeksizin hadislerden, sahabe ve tabiîn sözlerinden yararlanmıştır. Bir kısım âyetlerin nüzul sebeplerini zikretmiş, bazı âyetlerin nâsih ve mensuh durumlarını belirtmiş, yer yer fıkhı konularda kısa bilgiler vermiştir. Genellikle kevnîve müteşâbih âyetleri tefsir etmeyen Ferrâ bazı kevnî âyetleri Araplar’ın kelimeyi kullandığı mâna ile açıklamış, müteşâbih âyetlerden nadiren te’vil ettikleri de olmuştur. Bir kısım âyetlerin belagat yönüne temas etmiş, teşbih ve kinayeleri, istiare ve mecaz nevilerini açıklamıştır. Bazı kaynaklarda Ferrâ’nın Mu’tezile’ye meylettiği söylenirse de Me’âni’l-Kur’ân’da bu fırkanın görüşlerine rastlanmaz.
Telif edildiği dönemde büyük İlgi gören Me’âni’i-Kur’ân’dan Küfe dil mektebinin imamlarından Ebü’l-Abbas Sa’leb övgüyle söz etmiş, başta lügat kitapları ve tefsirler olmak üzere pek çok eserde ondan alıntı yapılmıştır. Cevheri, İbn Manzûr, Fîrûzâbâdî gibi lugatçılar eserden çok miktarda nakil yapan müelliflerden bazılarıdır. Birçok kütüphanede yazma nüshası bulunan Me’âni’l-Kur’ân üç cilt halinde basılmış daha sonra bu neşrin ofset baskısı yapılmıştır (Beyrut 1980, 1983).
Eser üzerine yapılan çalışmalardan bazıları şunlardır: Subhî Abdülhamîd Muhammed Abdülkerîm, el-Lehecâtü’l-cArabiyye iî Me’âni’l-Kur’ân (Kahire 1406/1986); Hüseyin Muhammed Şerif Hâ-şim, Menhecü’l-Ferrâ’ iî Tefsiri Mecâ-ni’l-Kur’ân; Muhtar Ahmed Dîre, Dirâsefİ’n-nahvi’1-Kûü min hilâli Mecâni’l-Kur-‘an (Dimaşk 1411/199İ); Kinya Devenyi, Al-Farrü-s Ma-âni’l-Our’ûn: Indexof Qur’anic References (Budapest 1992); Naphtalİ Kinberg, A Lexicon of al-Forra”s Terminology in his Our’ön Commentary: With Full Definitions, English Summaries and Extensive Citations (Leiden 1996).
TDV İslâm Ansiklopedisi