Kitâbü’l-Esnâm. İbnü’l-Kelbî’nin (ö. 204/819) Câhiliye dönemi Arap inançtan ve putlarına dair eseri.
İbn İshak gibi kendisinden önce Câhiliye devri Arap inançları ve putları hakkında bilgi veren müellifler olmakla birlikte İbnü’l-Kelbî’nin Kitâbü’l-Esnâm’ı, Arap yarımadasındaki putlar ve onlarla ilgili inançlar konusunda kaleme alınmış ilk özel çalışmadır. Eserin günümüze ulaşan tek nüshası Kahire’de Ahmed Zeki Paşa Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Kitâbü’l-Esnâm’ın ilim âlemine duyurulmasında önemli bir yeri olan Ahmed Zeki Paşa, ısrarlı aramaları sonucunda kitap koleksiyoncusu Şeyh Tâhir el-Cezâiri’de (ö. 1920) bulduğu orijinal yazma nüshayı satın alarak 1914te ve 1924’te neş-retmiştir.
Kitâbü’l-Eşnâm zamanımıza bizzat İbnü’l-Kelbî’ye kadar çıkan bir râviler zinciriyle ulaşmaktadır. Kitapta verilen bilgiye göre İbnü’l-Kelbî’nin yanında 201 (816-17) yılında ilk defa eserin metnini bizzat öğrenen Ebü’l-Hasan Ali b. Sabbâh b. Furât el-Kâtib bunu Ebû Ali Hasan b. Uleyl el-Anezî’ye, o Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Abdullah el-Cevherî’ye, o Merzübânfye. o 463’te (1071) Ebû Ca’fer Muhammed b. Ahmed b. Müslime’ye, o da Sayrafî’ye anlatmıştır. Eserin 494’te (1101) SayrafTnin huzurunda okunması sırasında onu dinleyenler arasında bulunan İbnü’l-Cevalîki, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Abbas b. Ahmed b. Muhammed İbnü’l-Furât’ın (ö. 384/994) yazdığı nüshadan kitabın bîr suretini, bundan da 529 (1135) yılında ikinci bir nüshasını çıkarmıştır. Ahmed Zeki Paşa’nm kütüphanesinde bulunan nüsha İbnü’l-Cevalîkî’nin ikinci nüshasından istinsah edilmiştir. Yaküt el-Hamevî ise Mıfcemü’î-büldân-da ilk nüshayı kullanmıştır.
Kitâbü’l-Esnâm iki kısma ayrılmaktadır. Birinci kısımda eserin râviler zinciri verilmekte, Arap yarımadasında putlara tapmanın tarihçesi ve Mekkeliler’i putperestliğe sevkeden sebepler belirtilmekte, Nûh kavmi arasında putların yeniden ihya edilişi nakledilip yarımadaya putları ilk getiren kişi olarak gösterilen Amr b. Lühay’dan söz edilmektedir. Daha sonra Sü-va\ Ved. Yegüs, Yeûk ve Nesr adlı putlara tapan kabileler ve tapınış biçimleriyle Araplar’ın taptıkları, Kur’an’da zikredilen Lât, Menât, Uzzâ ile Kur’an’da zikredilmeyen Hübel, İsaf ve Naile, Zü’l-halâsa gibi putların özellikleri, bunlara tapınış şekilleri, hem Câhiliye dönemi Arap şiiri hem Kur’an âyetlerinden örneklerle ele alınmaktadır. Eserin ikinci bölümünde kısmen birinci bölüm tekrar edilmekte, konunun yeni bir takdimi yapılarak kısa râvi zinciri verilmekte, ardından insanlık tarihinde putperestliğin başlangıcı ele alınıp Arap yarımadasına putperestliğin girişi ve Amr b. Lühay kıssası nakledilmektedir. Bu ikinci bölümde Arap yarımadasında putperestliğin doğuşu birinci kısımdakinden tamamen farklı anlatılmaktadır. Kitabın her iki kısmında putperestliğin başlangıcı hakkında birbirinden farklı olan iki rivayet Amr b. Lühayy’ın putperestliği Arabistan’a soktuğu meselesinde birleşmektedir. Kitâbü’l-Eşnâm’da eski ibadet şekillerine dair çeşitli efsane ve rivayetler nakledilmekte, Arap şiirinden istifadeyle geçmiş dönemlerin dinî yaşayışıyla ilgili bilgiler verilmektedir.
Dinler tarihi açısından büyük değer taşıyan eser Arap putperestliği hakkında yegâne Arap monografısidir. Kitap İbnü’l-Kelbi’den sonra gelenlerce temel kaynak olarak kullanılmış, İbnü’l-Cevzî, Nakdü’l-Hlm ve’l-‘ulemâ, Abdülkâdir el-Bağdâdî Hizânetü’l-edeb fî İübbi îübâbi lisâni’l-cArab, Mahmûd Şükrî el-Âlûsî Buiû-ğu’l-ereb fî ahvâli’I-fArab adlı eserlerinde Kitâbü’l-Eşnâm’dan nakillerde bulunmuşlardır. Diğer taraftan Yâküt el-Hamevî bu eserin büyük bir kısmını Mu’cemü’l-büldân’ında aktarmıştır. İbnü’l-Kelbi’nin verdiği bilgiler Cevâd Ali tarafından diğer kaynaklardan da faydalanılarak değerlendirilmiştir.
Kitâbü’l-Eşnâm’ı Rosa Klinke-Rosenberger Das Götzenbuch des ibn al-Kalbi adıyla Almanca’ya(Leipzig 1941), Nebîh Emîn Fâris The Book of Idols adıyla İngilizce’ye M. S. Marmardji”Lesdieuxdupa-ganisme arabe d’apres İbn Kalbi” adıyla kısmen Fransızca’ya son olarak da W. Atallah, Les idoles de Hicham ibn al-Kalbi adıyla giriş ve indeksle birlikte ve metni yeniden düzenleyerek Fransızca’ya çevirmiştir. Eser, Beyza Düşüngen tarafından Rosa Klinke- Rosenberger’in Almanca çevirisi Arapça aslıyla karşılaştırılarak Putlar Kitabı adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir (Ankara 1969).
TDV İslâm Ansiklopedisi