el-Muvatta. İmam Mâlik’in (ö. 179/795) sahih rivayetleri derlediği eseri.
Müellif, Medineli bazı âlimlerin hadis kitabından çok fıkıh kitabına benzeyen “el-Muvatta” adlı çalışmalarını gördükten sonra Hz. Peygamber’in hadisleriyle birlikte Medine halkının uygulamasını yansıtan sahabe görüşlerini ve tabiînin fetvalarını da toplamak üzere bu eseri kaleme almış ve ona ei-Muvafta gözden geçirilip ayıklanan, kolayca anlaşılan, üzerinde fikir birliği edilen kitap adını vermiştir. Ebû Ca’fer el-Mansûr’un -ve daha sonra Mehdî-Billâh ile Hârûnürreşîd’in- eserin nüshalarını çoğaltıp ülkenin her yanına göndermek ve hukukî uygulamalarda esas alınmasını sağlamak istediğini söylemesi üzerine İmam Mâlik’in bunu doğru bulmadığı, İslâm toplumlarına dağılmış olan sahabenin Resûl-i Ekrem’den öğrendikleri farklı uygulamaları rivayet ettiklerini ve oralarda bunların esas alındığını belirterek halifeyi bu düşüncesinden vazgeçirdiği bilinmektedir. Ebû Ca’fer el-Mansûr’un teklifiyle telifine başlanıp lS9’da (776) tamamlanan, kitab ve bab tertibinde tasnif edilen ilk eser olduğu belirtilen el-Muvatta’ın önceleri 10.000 (veya 4000) hadis ihtiva ettiği, İmam Mâlik’in eserini her yıl yeniden ele alıp ihtisar ederek bugünkü hale getirdiği ve bu çalışmaların kırk yıl sürdüğü zikredilmiştir. el-Muvatta’da yer alan rivayetler arasında tertip ve rivayet sayısı bakımından görülen farklar, o dönemde bu nevi metinlerin harfiyen istinsah edilmiş şekillerine az kıymet verilmesi ve bunları nakil işini üzerine alanların büyük bir serbestlikle hareket etmesi yüzünden değil bizzat musannifinin esere sürekli müdahalesi sebebiyle meydana gelmiştir.
Güvenilir râvilerden sahih hadisler alındığı için el-Muvatta’i sahih kitaplar arasında sayanlar bulunduğu gibi onda mürsel, münkatı’ ve belâğ türünden rivayetlerin yer aldığını belirtenler de vardır. İmam Mâlik ile onun görüşlerini benimseyenlere göre el-Muvatta’daki bütün hadisler sahihtir. Ma’mer b. Râşid, İbn Ebû Zi’b, Şüfyân es-Sevri, Süfyân b. Uyeyne gibi hadis âlimleri, eserdeki mürsel ve münkatı’ rivayetlerin başka tariklerle muttasıl olarak geldiğini ortaya koymak üzere yine el-Mu-vatta adıyla eserler tasnif etmişlerdir. Mâ-likî mezhebine mensup âlimler el-Muvatta’a ilk sırada yer vermekle beraber onun Şahîhayriden sonra geldiğini kabul etmişlerdir. Hadis kitaplarını beş kısma ayıran İbn Hazm’ın el-Muvatta’a beşinci sırada yer vermesini isabetli bulmayan Ze-hebî, Şahîhayn’öen hemen sonra gelen eserin Ebû Dâvûd ve Nesâî’nin es-Süneri-leriyle birlikte zikredilmesi gerektiğini söylemiştir.[624] İbn Abdulber en-Nemerî de el-Muvaüa’daki mürsel, münkatı’ ve mu’dal hadislerin muttasıl senedleri bulunduğunu et-Temhîd’-de göstermiş, orada “belaganî” ve “‘ani’s-sika” diye rivayet edilen altmış bir hadisten sadece dördünün senedlerini bulamamış, İbnü’s-Salâh ise onların da muttasıl olduğunu Risale fi vaşli’1-belâğâti’l-er-ba’a ü’l-Muvatttfda ortaya koymuştur. Henüz Şahîhayn’m tasnif edilmediği bir dönemde İmam Şafiî’nin, yeryüzünde Allah’ın kitabından sonra en sahih kitabın el-Muvatta1 olduğunu söylemesi de bu görüşü desteklemektedir. Kütüb-i Sitte gibi hadis kitaplarının tasnifinde de bu eserin metodundan faydalanılmış, diğer taraftan Kütüb-i Sitte’nın altıncı kitabı sayılan İbn Mâce”nin es-Sünen’i yerine Kuzey Afrikalı âlimler el-Muvatta’ı kabul etmiştir.
Altmış bir kitaptan meydana gelen el-Muvatta’da Ebû Bekir el-Ebherfye göre 600″ü müsned, 222’si mürsel, 613’ü mevkuf ve 285″i maktu olmak üzere toplam 1720 rivayet bulunmaktadır.[625] Daha çok ahkâm hadislerini toplayan eî-Muvatta\ İmam Mâlik’in fetva ve ictihadlanna yer verdiği, ayrıca diğer hadis kitaplarına benzemediği gerekçesiyle Ignaz Goldziherve Cari Brockelmann’ın ileri sürdüğü gibi bir fıkıh kitabı saymak doğru değildir. Ahmed b. Hanbel ve İshak b. Râhûye ei-Muvot-ta’ın en sahih senedlerinin Zührî – Salim -İbn Ömer tarikiyle rivayet edilenler olduğunu söylemiş, Buhârî ise Mâlik – Nâfı’ – İbn Ömer tarikiyle gelen rivayetlerin hepsinden güvenilir kabul edildiğini belirterek bu isnada “silsiletü’z-zeheb” adını vermiştir. İslâm dünyasında büyük itibar gören eser Mâliki mezhebinin çoğunlukla benimsendiği Kuzey Afrika’da ve Endülüs’te daha çok yayılmış, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin belirttiğine göre bu ülkelerdeki medreselerde ilk ezberletilen kitap olmuştur.
Rivayetleri. ei-Muvaffa’ı İmam Mâlik’-ten Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî ve İmam Şafiî gibi fakihlerin, Yahya b. Saîd el-Kattân ve Abdurrahman b. Mehdîgibi muhaddislerin, Hârûnürreşîd iie iki oğlu Emîn ve Me’mûn gibi halife ve emîrlerin de aralarında bulunduğu 1000’den fazla kişi rivayet etmiş, bilindiği kadarıyla bunlardan sekizi günümüze kadar gelmiştir.
1. İbn Ziyâd el-Absî rivayeti. İmam Mâlik’in görüşlerine daha çok yer veren bu rivayet muhtemelen eî-Muvattan ilk rivayeti olup günümüze ulaşan bir parçasını Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer Muvat-ta’ü’I-İmâm Mâlik: Kıfa minhü bi-rivâ-yeti İbn Ziyâd adıyla yayımlamıştır.
2. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayeti. Muvat-taü’î-İmâm Muhammed diye anılan bu rivayet Yahya b. Yahya el-Leysî nüshasından sonra en çok itibar gören rivayet olmuştur.
3. İb-nü’l-Kâsım rivayeti. İbnü’l-Kâsım’ın nüshası, el-Muvatta\ bu nüshaya dayanarak el-Mülahhaş îimâ fi’l-Muvatta mine’l-Ijadîşi’l-müsned adıyla ihtisar eden Ebü’l-Hasan el-Kâbisî’nin eseriyle birlikte günümüze ulaşmıştır.
4. İbn Vehb rivayeti. el-Muvattcfü’1-kebîr adıyla İbn Vehb’e nisbet edilen ve Yahya b. Yahya el-Leysî rivayetine çok yakın olan eser İbn Vehb’in İmam Mâlikten rivayet ettiği nüsha olmalıdır.
5. Ka’nebî rivayeti. el-Muvatta’ın rivayetleri arasında en çok hadis ihtiva edenidir.
6. Yahya b. Abdullah b. Bükeyr el-Mahzûmî el-Kureşî rivayeti. İbn Tûmert el-Muvatta’ı bu rivayete dayanarak ihtisar ettiği için el-Muvatta’ü’l-İmâm el-Mehdi diye de anılmaktadır.
7. Yahya b. Yahya el-Leysî rivayeti. el-Muvatta’ın Mağrib’de, Endülüs’te ve bütün İslâm dünyasındaki en yaygın rivayeti ve üzerine en çok şerh yazılanıdır.
8. Süveyd b. Saîd el-Hadesânî rivayeti.
9. Ebû Mus’ab rivayeti.Ebû Mus’ab, el-Muvatta’ın en son râvilerinden biri olduğu için onun rivayetinde diğerlerinin çoğunda bulunmayan 100 kadar hadisin yer aldığı belirtilmiştir.
Şerhleri. eî-Muvatta3 sarihlerinden Pî-rîzâde İbrahim, Ali el-Kârî, Kemâhî, Abdüi-hay el-Leknevî ve İbn Âşûr, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayetini esas almışlar, diğer sarihler ise Yahya b. Yahya el-Leysî rivayetine dayanmışlardır. Ahmed b. Nasr ed-Dâvûdî’nin el-Muvaüa3\ muhtasar bir şekilde şerhettiği en-Nûmî fî şerhi’l-Muvatta İbn Abdülber en-Nemerî’nin eserdeki merfû hadisleri otuz yıldan fazla bir sürede şerhettiği et-Temhîd limû fi’1-Muvatta3 mine’l-meânî ve’l-esânîd yine İbn Abdülberr’in et-Temhîd’e kısa bir giriş mahiyetindeki et-Tekaşşî İi-hadîşi’1-Muvatta3 ve şüyû-hi’1-İmâm Mâlik Tecrîdü’t-Temhîd limâ fi’l-Muuatta’ mine’l-mecânî ue’l-esânîd [641] et-Temhîd’in devamı niteliğinde olup el-Muvaffo’daki mevkuf ve maktu hadisleri şerhettiği el-İstizkârü’l-Câmic li-mezâhibi fukahâ^i’l-emşâr ve ulemâ3 i’l-aktâr fî mâ tezammenehü’l-Muvatta3 min me’âni’r-re’y ve’l-âşâr [642] Ebü’l-Velîd el-Bâcî’nin el-İstî-fâ” adlı kendi geniş şerhini özetleyerek meydana getirdiği el-Münteka [643] Ebû Bekir İbnü’l-Arabrnin el-Müntekâ’nm hadis ilimleri açısından yetersiz gördüğü yanlarını tamamlamak üzere kaleme aldığı Kitâ-bü’1-Kabes fî şerhi Muvatta! Mâlik b. Enes [644] Süyûtfnin Tenvîrü’l-havâlik [645] Ali el-Kârî’nin Şerhu’l-Muvatta Pîrîzâde İbrahim’in Şerhu’l-Muvatta [646] Muhammed b. Abdülbâkî ez-Zürkânrnin Şerhu’l-Muvatta [647] Osman b. Ya’küb el-İslâm-bolî el-Kemahrnin el-Müheyye3 fî keşfi esrâri’l-Muvaücf [648] Şah Veliyyullah ed-Dihlevrnin el-Mü-sevvâ şerhu min ehâdîşij’I-Muvatta [649] aynı müellifin Farsça olarak kaleme aldığı el-Muşaffâ miri ehâdîsi Abdülhay el-Lekne-vî’nin et-Ta’lîku’1-mümecced calâ Muvaffak Muhammed [650] Muhammed Tâhir İbn Âşûr’un Keş-fü’I-muğattâ ü’I-me’ânî ve’1-elfâzı’l-vâ-kı’ati fi’I-Muvatt [651] ve Muhammed Zekeriy-yâ Kandehlevî’nİn Evcezü’l-mesâlik ilâ MuvaUa’i Mâlik [652] adlı şerhleri burada anılabilir. Eserin Tefsîrü’1-Mu-vatta adıyla yapılan şerhlerinin çoğu günümüze ulaşmamakla beraber II1-V. (IX-XI.) yüzyıllarda aynı adla kaleme alınanların bir kısmı zamanımıza intikal etmiştir.[653]
Diğer Çalışmalar. Eser üzerinde yapılan çeşitli çalışmalar arasında İbnü’1-Haz-zâ’nın seksen cüz olduğu söylenen Kitâ-bü’1-İstinbât îi-mecâni’s-sünen ve’l-ah-kâm min ehâdîşi’l-Muvatta İbn Tûmert’İn el-Muva 11 a 3ın Yahya b. Abdullah b. Bükeyr el-Mahzûmî rivayetini esas aldığı Muhâzzİ’l-Muvatta [654] Ebû Hâmidel-Bey-yânfnin Telhîşu ehâdîsi’l-Muvatta [655] İbn Halfûn”un Telhîşu ehâdîsi’l-Muvatta adlı muhtasarları, Dârekutnrnin Ehâdîşü’l-Muvatta ve’t-tifâku’r-ruvât can Mâlik ve’htilâfühüm ziyâdeîen ve nakşart [656] İbn Abdülber en-Nemerî’nin İmam Mâlik’in on yedi hocasından nakledildiği halde el-Mu-vatta’ın Yahya b. Yahya nüshasında yer almayan altmış dört rivayetini derlediği ez-Ziyâdât elletî lem teka’ fi’1-Muvatta ‘inde Yahya b. Yahya ve ravâhâ ğay-ruhû fi’1-Muvatta adlı risalesi et-Tekaş-şfnin sonunda basılmıştır. Ahmed b. İmrân b. Selâme el-Ahfeş’in Tef-sîrü Ğaribi’l-Muvatta [657] Kâdî İyâz’ın, Şahîhayn ile el-Muvattd’-daki garîb kelimeleri açıklamak ve bu eserlerdeki hadislerin sened ve metinlerinde meydana gelen tashif ve tahrifleri, i’rab hatalarını, takdim ve te’hirieri göstermek ve hatalı yazılan kelimeleri tashih etmek maksadıyla yazdığı Meşâriku’l-envâr caid şıhâhi’1-âsâr [658] Muhammed b. Musal-Ifnin Levâmfu’l-envâr fî nazmı ğarî-bi’1-Muvatta ve Müslim, eî-Muvatta\n ricali hakkında İbnü’l-Hazzâ’nın et-Tacrîf bi-men zükire fî Muvattai Mâlik b. Enes mine’r-ricâl ve’n-nisâ’ [659] Ebû Ali Ömer b. Ali b. Yûsuf el-Vüryağlî el-Osmânî er-Rîfî’nin Terübü’î-mesâlik li-ruvâti Muvatta3i Mâlik [660] İbn Nâsırüddin’in İthâfü’s-sâ-lik bi-ruvâtil-Muvatta3 can Mâlik [661] Süyûtrnin fs’âfü’l-mübetta’ bincâli’l-Muvatta [662] Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî’nin el-Mu-vafta’ın râvilerini de incelediği ezMre bİ-ma’rifeti ricâli’l-kütübi’l-‘aşere İbn Hacer el-Askalânfnin aynı tarzda kaleme aldığı Ta’cîlü’l-menfa’a bi-ze-vd’idi ricâli’l-e’immeü’l-erba’a adlı eserleri burada zikredilebilir. Ricâlü’l-Muvaüa’ ismiyle yapılan çalışmaların pek çoğu günümüze ulaşmamıştır.[663] el-Muvatta’ hadislerinin etrâfı hakkında Ebü’l-Abbas Ahmed b. Tâhir b. Ali’nin el-îmâ ilâ etrâfi ehâdîsi’1-İmâm Mâlik adlı müstakil eserinden başka [664] İbn Hacer el-Askalânî İthâfü’l-mehere bi-etrâfi’l-‘aşere’de [665] Abdülganî en-Nablusî Zehâ’irü’l-mevâriş fi’d-deîâleti ‘ala me-vâzıH’î-hadîş’te [666] el-Muvatta’m etrafına yer vermiştir. ei-Muvafta’dakimüsned rivayetler üzerinde genellikle Müsnedü’l-Muvatta, Müsnedü hadîsi (ehâdısi) Mâlik gibi adlarla III. (IX.) yüzyıldan itibaren Nesâî, Muhammed b. İshakes-Serrâc, İbn Müferric, İbn Şahin, İbn Abdülber en-Ne-merî, İbn Halfûn gibi âlimler tarafından birçok çalışma yapılmıştır.[667] Ebü’l-Kâsım İbn Asâkir’in Keşfü ‘1-muğattâ fî fazli’l-Muvatta [668] Alâî nin Buğ-yetü’l-müîtemes fi sübâHyyâti hadîsi’l-İmâm Mâlik b. Enes [669] İbn Hacer el-Askalânfnin Şünâ’iyyâtü’1-Mu-vatta [670] yine İbn Ha-cer’in el-Muvatta’ nüshaları arasındaki farkları müsned tertibinde ele aldığı Ziyâdâtü ba’zi’i-muvatta’ât alâ bcfz,[671] Muhammed b. Ali es-Senûsî el-İdrîsînin Mukaddimetü Muvatta’i’1-İmâm Mâlik [672] adlı eserleri anılabilir. Yakın zamanlarda Muhammed Ha-bîbullah Şinkitî Delîlü’s-sâlik ilâ Muvatta’i Mâlik adıyla bir manzume kaleme almış [673] ve bunu İdâ’etü’1-hâ-iik min elfâzı Delîli’s-sâlik ilâ Muvat-ta’i’1-İmâm Mâlik ismiyle şerhetmiştir.[674] Ali Abdüllatîf et-Tacrîi bi-Kitâbi’l-Muvaüa’i [675] Süleyman Sâdık el-Bîre el-Muvatta ve men-hecü’1-İmâm Mâlik el-hkhî fîhi adlı yüksek lisans çalışmasını [676] Muhammed Alevî b. Abbas el-Mâlikî el-Hasenî Fazlü’l-Muvatta ve ‘inâyetü’l-ümmeti’l-îslâmiyye bih adlı eserini [677] Nezîr Hamdan el-Muvatta nüshaları arasındaki farkları, eserin metot ve özelliklerini, hadis ve fıkıh açısından değerini tesbit ettiği el-Muvat-tât li’1-İmâm Mâlik: Dirâse naşşıyye mukârene fî nüsehihâ, ifytiîâfâtihayı [678] kaleme almıştır. Ayrıca Hâlid b. Cum’a el-Harrâz ve Faysal b. Fâris eş-Şâmî’nin el-Muvatta şerhlerinden et-Temhîd, el-Münteka, Tenvîrü’l-havâlik ve Şerhu’z-Zürkanîyl esas alarak hazırladıkları Fehârisü eljâdîsi’l-Muvatta ve mevâdfuhâ lî şürûhih [679] Hammâdî el-YûsufTnin Merâ-sîlü’l-Muvatta birivâyeti Yahya b. Yahya el-Leysî 1982, Küüiyyetü’z-Zeytûniyye Ii’ş-şerîati ve usûli’d-dîn, Hasan ez-Zeyn el-Filâlî’nin el-Muvatta şerhlerinden yazma ve matbu olanlarla çeşitli kaynaklarda geçmekle beraber günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyenleri tesbit etmeye çalıştığı makalesi burada zikredilebilir. el-Muvatta Ahmet M. Büyükçınar, Yaşar Erol, Ahmet Arpa, Durak Pusmaz ve Abdullah Yücei tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. [680]
Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi