Mehmed Nasûhî (ö. 1130/1718) Halvetî-Şâbânî tarikatının Nasûhiyye kolunun kurucusu.
Üsküdar Toygar tepesi’nde Bulgurlu Mescidi yakınlarında dünyaya geldi. Doğum tarihini, Nasûhî Tekkesinin son postnişini torunlarından Ahmed Kerâmeddin Efendi 1060(1650), Sâdık Vicdanî 1058 (1648) veya 1063 (1653) olarak kaydeder. Sipahi zümresinden bir seyyid ailesine mensup olan Nasûhî Bey’in oğludur. Asıl adı Mehmed olup babasının adıyla tanınmıştır. Bazı kaynaklarda Şâbâniyye tarikatının pîri Şeyh Şa’bân-ı Velî’nin soyundan geldiği söylenmekteyse de Şabân-ı Velî’nin evlenip çocuk sahibi olduğu konusunda bilgi bulunmadığından bu görüşün doğru olmadığı söylenebilir.
Mehmed Nasûhî, çocukluk döneminden sonra ailesinin taşındığı Üsküdar’da Kefçe Dede mahallesinde tahsil hayatına başladı. Gençliğinde ilimle meşgul olduğu yıllarda tasavvufa ilgi duyarak Üsküdar Atik Valide Camii yanındaki tekkesinde irşad faaliyetinde bulunan Şâbâniyye’nin Karabaşiyye kolunun pîri Şeyh Karabaş Velî’ye intisap etti ve şeyhin tekkede kendisine tahsis ettiği hücrede halvete girdi. Oğlunun, tanımadığı bir şeyhe İntisap ettiğini öğrenen babasının hemen dergâha geldiği, ancak Karabaş Velî’yi görüp onun kemalini anlayınca orada kalmasına razı olduğu kaydedilmektedir.
Seyrü sülûkünü tamamladığında yirmi beş yaşlarında bulunan Mehmed Nasûhî, mürşidinin emriyle Mudurnu’ya giderek Sun’ullah Efendi Zâviyesi’nde dinî ilimleri okutmaya ve halkı irşad etmeye başladı. Şeyhi Karabaş Velî’nin Limni’de sürgünde bulunduğu 1679-1683 yıllarında birkaç defa Limni’ye giderek kendisini ziyaret etti. Bu tarihlerde Niyâzi Mısrî de Limni’de sürgündeydi. Limni’de ikisinin de hizmetinde bulunduğunu, hizmetlerinden dolayı Mısrî’nin kendisine dua ettiğini belirten Mehmed Nasûhî bu duanın bereketini üzerinde her zaman hissettiğini söyler. Nasûhî’nin bu İfadelerinden o yıllarda Karabaş Velî ile Niyâzî-i Mısrî1-nin arasının iyi olduğu anlaşılmaktadır. Niyâzî-i Mısrî ile ilgili çalışmalarda onun Karabaş Velî’yi hiç sevmediği, hatta kendisine ağır ithamlarda bulunduğu kaydedilmektedir. Ancak Niyâzî’nin bir gazelini şerheden Nasûhî’nin ona muhabbet duyması bu görüşü tartışılır kılmaktadır.
Mehmed Nasûhî. 1096 (1685) yılında yerine halifesi Abdullah Rüşdü’yü bırakarak şeyhinin izniyle Üsküdar’a döndü. Kısa bir süre sonra şeyhi Karabaş Velî tâc-ı şerifini Mehmed Nasûhî’ye giydirip hacca gitmek üzere İstanbul’dan ayrıldı. Şeyhi 1097’de (l686) Kahire’de vefat ettiği sırada Üsküdar Doğancılar’daki Çakırcı Hasan Paşa ve Süleyman Paşa camilerinde irşad görevini sürdürmekte olan Mehmed Nasûhî için, yeniçeri ağalığıyla Enderun’dan çıkarılan Çelebi Hasan Paşa Doğancılar’da bir dergâh inşasına başladı. Ancak Hasan Paşa’nın maddî gücü inşaatı sürdürmeye yetmediğinden yaptığı masraflar kendisine ödenerek dergâh Mehmed Nasûhî Efendi tarafından 1099 (1688) yılında tamamlandı ve aynı yılın Kadir gecesi (25 Temmuz 1688) Galata Mevlevîhânesi şeyhi Gavsî Ahmed Dede’-nin de hazır bulunduğu bir merasimle açıldı açılış münasebetiyle devrin şairlerinden Zamîrî, her mısraı ebcedle 1099 tarihini veren on üç misrahk bir manzume kaleme almıştır. Tekkeyi IV. Mehmed’İn kızı Hatice Sultan’ın eşi Damad Hasan Paşa’nın yaptırdığı şeklindeki bilgi doğru değildir. Mehmed Nasûhî bu tarihten itibaren irşad faaliyetini dergâhında sürdürdü. 1117’de (1705) III. Ahmed tarafından Eyüp Sultan Camii kürsü şeyhliğine tayin edildi. Kendisine isnat edilen bazı sözlerden dolayı Kastamonu’ya sürgüne gönderilen Nasûhî’nin (1126/1714) iki yıl sonra İstanbul’a dönmesine izin verildi. Mensupları bu sürgünü tarikatın pîri Kastamonulu Şa’bân-ı Velfnİn manevî bir daveti şeklinde yorumlamışlardır.
17 Ramazan 1130 (14 Ağustos 1718) tarihinde vefat eden Mehmed Nasûhî dergâhın hazîresine defnedildi, bir süre sonra kabrinin üzerine bir türbe inşa edildi. Türbenin niyaz penceresinde Şâbânî şeyhlerinden Mustafa Zekâî’ye ait, “Ma-kâm-ı evliyadır menba-ı feyz ü fütûhîdir / Edeble dâhil ol sûfî bu dergâh-ı Nasûhî’dir” beyti yazılıdır. Nasûhî’nin vefatına birçok tarih düşürülmüştür. Bunlardan ikisi şöyledir: “Hay şeyhim Nasûhr; “Nasûhî son demi yâ Hak deyip azm-i beka etti.” Ölümünden sonra tekkesinde oğlu Ali Alâeddin Efendi (ö. 1165/1752] postnişin olmuştur. Daha sonra babadan oğula İntikal eden meşihat görevini Şeyh Mehmed Fazlullah Efendi (ö. 1218/1803), Şeyh Abdurrahman Mehmed Şemseddin Efendi (ö. 1249/1833), Şeyh Muhyiddin Efendi (ö. 1315/1897) ve Şeyh Ahmed Kerâmeddin Efendi (ö. 1934) üstlenmiş, Nasûhî- zadeler olarak tanınan bu sülâle İstanbul’un en nüfuzlu şeyh ailelerinden biri olmuştur.
Mehmed Nasûhî’nin farz ve sünnet ibadetlerin yanı sıra halvet, erbain ve itikafa da çok önem verdiği, 1108 (1696) yılında arka arkaya on erbaîn çıkardığı, haramlardan titizlikle sakındığı gibi şüpheli korkusuyla mubahların çoğunu terkettiği, gül yetiştirmeye meraklı olduğu, yetiştirdiği güllerin “Nasûhî gülü” diye anıldığı kaydedilmektedir. Dinî mûsikimizin önemli eserlerinden, bestesi Galata Mevlevîhânesi şeyhi Kutbünnâyî Osman Dede Efen-di’ye ait “Mi’râciyye” Nasûhî Efendi’nin temenni ve tavsiyeleriyle ortaya çıkmıştır. Eserin başlangıcında okunan, tevşih denen Arapça bölüm Nasûhî Efendi’ye aittir. Mi’râciyye ilk olarak Nasûhî Dergâhı’nda okunmuştur. Mi’rac kandilini takip eden ilk pazar günü dergâhta mi’râciyye okunması ve bu sırada dinleyenlere soğuk süt, şerbet ve küçük bir tabak içinde şeker dağıtılması bu tekkeye ait bir gelenektir.
Tarikat silsilesi şeyhi Karabaş Velî vasıtasıyla Halvetî-Şâbânî tarikatının pîri Şeyh Şa’bân-ı Velî’ye ulaşan Mehmed Nasûhî’-ye bu tarikatın kendi adıyla anılan Nasûhiyye kolu nisbet edilmiştir. Nasûhiyye’den Çerkeşî Mustafa Efendi’ye nisbet edilen Çerkeşiyye, Çerkeşiyye’den Geredeli Halil Efendi’ye nisbet edilen Halîliyye ve Kuşadalı İbrahim Efendi’ye nisbet edilen Kuşadaviyye (İbrâhimiyye) kolları doğmuş, dolayısıyla Halvetî-Şâbânî tarikatı Mehmed Nasûhî silsilesiyle günümüze ulaşmıştır.
Mehmed Nasûhî hakkında mensuplarından Senâî ve torunlarından Ahmed Kerâ-meddin Efendi tarafından iki menâkıbnâme kaleme alınmıştır. Rüknettin Nasuhioğlu’nun ikinci eseri esas alarak yazdığı metin Orhan Nasuhioğlu’nun yayımladığı Şeyh Muhammed Nasûhî adlı kitabın içinde yer almaktadır.
Eserleri
1. er-Risâletü’r-Rüşdiyye li’t-tarîkati’l-Muhammediyye. Halifelerinden Mudurnulu Abdullah Rüşdü için yazılmış tarikat âdabına dair risalenin çeşitli nüshaları bulunmaktadır. Mehmed Nasühî’nin hayatına dair bilgiler de ihtiva eden risale Mahmud Rebîî tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir.
2. Vâridât-ı Kudsiyye. Mehmed Nasühî’nin, müridi Enderun kahyası İbrahim Ağa’ya gönderdiği 180 adet mektubu içeren kitap Mektûbât veya Mürâselât-ı Pır adıyla da anılmaktadır. Bazı mektuplar Şeyh Muhammed Nasûhî adlı kitapta yayımlanmıştı.
3. Divançe. Nasûhî’nin kırk yedi şiir ihtiva eden divançesi yukarıda anılan kitap içinde neşredilmiştir.
4. Şerh-i Gazel-i Niyâzî-i Mısrî. Niyâzî Mısrî’nin, “Yâ câmia’l-esrâr ve’l-fezâil” mısraıyla başlayan gazelinin Arapça şerhidir.
5. Tefsir. Mehmed Nasûhî’nin Mümin, Nûr, Furkân, Şuarâ, Kasas. Ankebût, Yâsîn, Sâffât, Sâd, Nemi ve Zümer sûrelerinin tefsirini ihtiva eden bu eserini Ömer Nasûhî Bilmen, Nasûhî Tekkesi Kütüphanesinde gördüğünü söyler. Kütüphane 1995 yılında Süleymaniye Kütüphanesi’ne nakledilmiş, ancak adı geçen eser burada bulunamamıştır.
Mehmed Nasûhî’nin ayrıca oğlu Alâed-din Ali için yazdığı Risâletü’l-veiediyye, halifelerinden Fahreddin Efendi adına kaleme aldığı Risâlelü’l-Fahriyye, Ebû Eyyûb el-Ensârî’den rivayet edilen hadisleri şerheden Mecmûatü’l-ehâdîs ve Şuahü’l-îmân adlı eserleri bulunduğu kaydedilmektedir. Bunlardan Risûletü’l-Fahriyye, Nasûhîzâde Ahmed Kerâmeddin Efendi tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Mehmed Nasûhî hakkında Mustafa Yılmaz tarafından Mehmet Nasûhî Etendi, Hayatı, Eserleri ve Divançesi-nin Tenkitli Neşri adında bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır.
TDV İslâm Ansiklopedisi