Memlükler devrinde medreseler camilerin yerini almaya başlamış ve külliye fikrini tek yapıda birleştiren medrese-külliyeler ortaya çıkmıştır. Bu yeni oluşum medreseleri, içlerinde cami ve türbe yapılarını da bulundurmakta ve dış duvarları üstünde yükselen minareleriyle ilk bakışta cami olarak algılanmaktadır. Medreselerin bu değişiminde ve planlarının şekillenmesinde mezheplere göre eğitim uygulamasının rolü oldukça büyüktür. Özellikle XIV. yüzyılda bu tip medrese – külliye sayısında bir artış görülür. Ancak belli başlı küçük bir grup dışında bu yüzyılda yapılmış olan medreselerin önemli bir kısmı ya tamamen yıkılmış veya zamanımıza yalnız harabeleri ulaşmıştır. Bir kısmı da değişen ihtiyaçlara göre tamir ve tadilâtla şekil değiştirmiştir. Bundan dolayı pian şemalarını tam algılamak mümkün olmamaktadır. Fakat dikkat çeken ortak plan özelliği medreselerde dört eyvanlı şemanın kullanılmasıdır. Kahire Sultan I. Baybars Medresesi. Sultanın el-Melİkü’z-Zâhir unvanından dolayı Zâhiriyye Medresesi diye de anılır. 660 (1262) yılında inşasına başlanan ve 662’de (1264) tamamlanan yapıda ilk defa dört eyvanlı plan şeması uygulanarak her mezhebe bir eyvan ayrılmıştır. Yapı 1874 yılında sokak açılması sırasında tahrip olmuştur. Günümüzde batı köşesinin alt kısmı ve güney eyvanından bir parça harabe halinde durmaktadır. Şam Sultan I. Baybars Medresesi [Zâhiriyye Medresesi] Sultan Baybars’ın 676’da (1277) inşasını başlattığı ve ölümünden sonra oğlu Saîd Nâsırüddin Bereke Han’ın (Berke Han) yapımını devam ettirdiği yapı 680 (1281) yılında tamamlanmıştır. İki eyvanlı bir medrese olan binanın iç kısmı yıkılmış, güney kısmında büyük eyvan kemeri kalmıştır. Bereke Han ölünce buraya gömülmüştür. Kahire Sultan el-Melikü’l-Mansûr Kalavun Külliyesi. Sultan Kalavun tarafından 683-684’te (1284-1285) bölgenin ilk külliyesi olarak medrese ve hastahane (mâristan) şeklinde tasarlanarak yaptırılmıştır. Medrese tek başına, medrese-cami-türbeden oluşan ve dar bir koridorla türbeye bağlanan bir yapı topluluğu olup önünden geçen yolla hastahaneden ayrılmıştır. Yapı Memlûk döneminin en önemli binalarından biri olarak kabul edilir.[bk. Kalavun Külliyesi] Kahire Nâsıriyye Medresesi, Kalavun’un oğlu el-Melikü’n-Nâsır Muhammed tarafından 695-703 (1296-1303) yılları arasında Kalavun Mâristanfnın bitişiğinde inşa ettirilmiştir. Medrese, cami ve türbeden oluşur. Yapı Kahire’de ilk defa dört mezhep için düşünülmüş ve dört eyvanlı olarak yapılmıştır. Kahire Sultan el-Melikü’n-Nâsır Hasan Medresesi. Muhammed b. Kalavun’un oğlu el-Melikü’n-Nâsır Hasan tarafından yapımı 757 (1356) yılında başlatılmış ve onun 762’de (1361) ölümünün ardından tamamlanmıştır. Dört eyvanlı plana sahip olup köşelere dört Sünnî mezhebe ait medrese grupları yerleştirilmiştir. Kıble yönündeki eyvan mescid olarak düzenlenmiştir. el-Melikü’n-Nâsır Muhammed’in türbesi kıble eyvanının gerisinde yer alır. Yapının âbidevî ve derin dehliz tipi girişi, bir taraça üzerinde basamaklarla çıkılan mukarnas nişli yüksek bir taçkapı ile şekillenmiştir.[bk. Sultan Hasan külliyesi] Kahire el-Melikü’z-Zâhir Seyfeddin Berkuk Medresesi. İlk Burcî sultanı olan Berkuk taraf ından 786-788 (1384-1386) yıllarında inşa ettirilmiştir. Klasik dört eyvan şemasının tekrarlandığı yapı ayrıca cuma camii, türbe ve hankahtan meydana gelen büyük bir külliyedir.[bk. Berkuk Külliyesi] Kahire el-Melikü’l-Eşref Seyfeddİn Kayıtbay Medresesi. Sultan Kayıtbay tarafından 877-879 (1472-1474) yıllarında yaptırılmış bir kompleks olup mescid-türbe-medrese-sebilküttâbdan oluşur. Memlûk mimarisinin en göz alıcı eserlerindendir. [bk- Kayıtbay Külliyesi]
- Memluk Mimarisi, Memlük Sanatı -Dönemin Özellikleri-
- Memluk Mimarisi, Memlük Sanatı -Camiler-
- Memluk Mimarisi, Memlük Sanatı Nedir,
- Memluk Devleti, Memluklar Kimdir, Tarihi, Dönemi
TDV İslâm Ansiklopedisi