Mengücüklüler XII ve XIII. yüzyıllarda inşa ettikleri eserlerle ilim, kültür, sanat ve medeniyetin gelişmesine hizmet etmişlerdir. Bu dönemde meydana getirilen eserlerden, 576 (1180-81) yılında Şehinşah b. Süleyman tarafından Merâgalı usta Hasan b. Fîrûz’a yaptırılan Divriği Kale Camii, Mengücüklüler dönemine ait en eski eser olması bakımından önemlidir. Bugün harap durumda olan yapı mihraba dik üç nefli bir plana sahiptir. Mihrap eksenindeki orta nef tonozla, yanlar ise pandantiflerle geçişi sağlanan üçer kubbe ile örtülmüştür. Avlusu bulunmayan yapının kuzeybatı köşesinde basamaklarla çıkılan özel bir mahfil girişi vardır. Taş malzemeden inşa edilen yapının kademeli taçkapısında fîrûze sırlı çinilerin kullanılmış olması dikkat çekicidir.
592’de (1196) yaptırılan Divriği Sitti Melik Kümbeti, Mengücükoğlu Emîr Seyfeddin Şehinşah için yapılmış olup hanımının ölümünden sonra buraya gömülmesi üzerine halk arasında Sitti Melik (Melike) Kümbeti olarak anılmıştır. Düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilen yapı sekizgen kaide üzerinde sekizgen gövdeli olup üzeri piramidal külahla örtülüdür. Türbenin cephesinde yer alan zengin geometrik geçmeler geleneksel süslemeyi devam ettirmesi bakımından önemlidir. Mengücüklüler’e ait 592 (1196) yılına tarihlenen diğer bir türbe de Hâcib Kamerüddin Türbesi’dir. Hacı Uruz Aba (Ruzbe) oğlu, Mengücüklü hazinedarı Hâcib Kamerüddin’e ait olan yapı, düzgün kesme taş malzeme ile sekizgen plan üzerine sekizgen gövdeli olup üstü piramidal külah ile örtülmüştür. Eskiden külahın altında taşa gömülü olarak yerleştirilmiş fîrûze renkli çanaklar bulunuyordu. Yapı, bu tip bir süsleme ile Anadolu’da erken bir örnek olması açısından dikkat çekicidir. Kemah’ta yer alan Melik Men-gücük Gazi Kümbeti XIII. yüzyılın başlarına tarihlendirilmektedir. Tuğladan sekizgen gövdeli yapının piramidal külahı yıkılmış ve yakın zamanda yenilenmiştir. Bunun yanı başında yer alan diğer bir kümbet de XIII. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlendirilmekte olup Behram Şah oğlu Selçuk Şah adıyla tanınmaktadır. Yanyana iki kare mekânın birleşiminden oluşan dikdörtgen planlı yapıda her birimin üzeri içten kubbe, dıştan piramidal külahla örtülmüştür. Divriği’de bulunan ve yanındaki mescidin adından dolayı Kemankeş olarak da bilinen Nûreddin Salih Türbesi 638″de (1240-41) hâciblerden Nûreddin Salih b. Sirâceddin Dündar adına yapılmıştır. Düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilen yapı sekizgen kaide üzerinde sekizgen gövdeli ve üzeri piramidal külahla örtülüdür.
Mengücüklü döneminin günümüze kadar gelebilen en ihtişamlı yapısı Divriği Ulucamii ve Şifâhânesi’dir. 626 (1229) yılında Şehinşah’ın torunu Ahmed Şah tarafından şifâhâne ite birlikte külliye olarak Ahlatlı Hürrem Şah’a yaptırılan bina camisi, şifâhânesi, türbesi, mimari mekân, taş işçiliği ve minberinin ağaç işçiliğiyle Anadolu Türk mimarisinde çok önemli bir yere sahiptir. Cami. mihrap duvarına dik uzanan beş nefe ayrılmış olup üst örtüsü bugün on altı kadarı asıl şeklini koruyan- yirmi beş çeşit tonoz ve kubbe ile örtülmüştür. Yapının mihrap önü kubbesi diğerlerinden farklı olarak dıştan kırık piramidal külahla kapatılmıştır.[ayrıca bk. Ulucami]
Günümüzde orijinal yapısını muhafaza eden şifâhâne, güneyden camiye bitişik olup 626 (1229) yılında Fahreddin Behram Şah’ın kızı ve Ahmed Şah’ın hanımı olan Melike Turan Melik tarafından yaptırılmıştır. Sahip olduğu dört eyvanlı plan semasıyla kubbeli medreseler düzeninde olan binanın ortasında bir aydınlık feneri bulunmaktadır. Yapıda girişin karşısındaki eyvanın solunda yer alan türbe içten kubbe, dıştan piramidal bir külahla örtülüdür. İçeride Süleyman Şah. Fatma Hatun, Ahmed Şah ve Turan Melik’in dışında on iki kabir daha mevcuttur. Ahmed Şah ve Turan Melik’in lahitlerî çinilidir.
Külliyede caminin doğusunda Selçuklu, kuzeyinde barok, batısında tekstil, şi-f anânenin gotik olarak adlandırılan ve her biri farklı işçiliğe sahip dört muhteşem taçkapısı bulunmaktadır. Bunların dışında Anadolu Selçuklu Sultanı Alâeddin Keyku-bad’ın egemenliğini simgeleyen çift başlı kartal, doğan kuşu, sembolik insan başı figürleri süsleyici eleman olarak yapıya ayrı bir önem kazandırmaktadır.
- Mengücekliler Beyliği Tarihi (Kemah-Erzincan Kolu)
- Mengücekliler Beyliği Tarihi (Divriği Kolu)
- Mengücekliler Beyliği Tarihi, Nerede, Ne Zaman Kuruldu
TDV İslâm Ansiklopedisi