Mesh. Allah’ın bazı insanların şeklini veya ahlâkını çirkin hale dönüştürmesini ifade eden bir Kur’an terimi.
Sözlükte “bir şeyin şeklini çirkinleştirmek, bir yiyeceğin tadını bozmak” gibi anlamlara gelen mesh kelimesi. Kur’an’da yalnız bir yerde fiil sîgasıyla geçer.[Yâsîn 36/67] Kelimeyi müfessirler “inanmayanları oldukları yerde hareketsiz oturtmak, helak etmek,”yaratılışlarını değiştirmek, taşa veya hayvana dönüştürmek” şeklinde açıklamışlardır. Bu âlimler Kur’an’da, İsrâiloğulları’ndan cumartesi günü avlanma yasağını çiğneyen bir grubun maymuna [Bakara 2/65-66; A’râf 7 /163-166]ve domuza [Mâide 5/60] dönüştürüldüğünü bildiren âyetleri de mesh terimi kapsamında değerlendirmiştir. Âyetlerde sözü edilen maymuna ve domuza dönüştürme olayı, Medyen ile Eyle arasında deniz kıyısında bulunan ve halkı balıkçılıkla geçinen bir yerleşim bölgesinde avlanma yasağına uymayanların başına gelmiştir.
Erken dönem müfessirleri meshe yalnız “taşa ve hayvana çevirme” anlamı verirken Râgıb el-İsfahânî kelimeyi “insanın yaratılış ve ahlâkını çirkinleştirmek ve onu bir şekilden diğerine dönüştürmek” olarak tanımlamıştır. İsfahânî’ye göre kişinin köpek gibi hırslı, domuz gibi obur ve öküz gibi anlayışsız olması ahlâkî türden bir dönüşümün sonucu olup Kur’an’daki, “Allah onların bir kısmını maymuna, bir kısmını da domuza çevirdi” mealindeki âyet [Mâide 5/60] bedenî dönüşümü, “Eğer dilesek oldukları yerde onların şekillerini değiştirirdik” âyeti de [Yâsîn 36/ 67] hem bedenî hem ahlâkî dönüşümü ifade eder.
Müslüman âlimlerin çoğu hayvana dönüştürme işinin fizikî olarak gerçekleştirildiği görüşünde olup âyetlerin zahirî mânasını dikkate almış, bu açık anlamlı nasların mecazi mânaya hamledilemeye-ceğini ileri sürmüştür. Dönüşümün niteliğini yorumlayanlar ise olayı aklîleştirmeyi, bir bakıma evrenselleştirmeyi amaçlamışlar, günahkâr insanların manevî olarak insanlıklarını kaybetmiş olabilecekleri, dolayısıyla kendilerini her an sorgulamaları gerektiği mesajını vermek istemişlerdir. Nitekim tabiîn müfessiri Mücâhid b. Cebr’in bu dönüşümün bir temsil ve teşbih olduğunu ileri sürdüğü rivayet edilmiştir. Ona göre maymun ve domuza çevrilme “bu hayvanların karakterine bü-rünme” anlamındadır; dönüşüme uğrayan onların bedenleri değil ruhları ve kalpleridir. Fahreddin er-Râzî, Mücâhid’in bu görüşünü, “Nassın zahirine aykırıdır, fakat tamamen uzak bir görüş değildir” şeklinde değerlendirmiştir. Dönüşümün manevî olarak gerçekleştiğini kabul eden Reşîd Rızâ, bu kimselerin insan suretinde kalmalarına rağmen maymun sîretine ve ahlâkına büründüklerini belirtmektedir. Aksi halde söz konusu olan İsrâiloğullan’nın nesilleri devam edemezdi. Zira bu cezanın sonradan gelenlere öğüt olabilmesi, onları terbiye edebilmesi için devamlı olması gerekir. Bu ise dönüşümün manevî olması ile mümkündür.
Hadislerde de mesh kelimesinin türevleri “Allah’ın bazı varlıkların durumunu daha kötü hale çevirmesi, onları bazı hayvanlara dönüştürmesi” anlamlarında kullanılmış. Kur’an’da İsrâiloğulları’ndan bir kısmının maymuna ve domuza çevrildiğinden bahsedildiği halde hadislerde onların fare, keler, kertenkele ve daha başka canlılara dönüştürüldüğünden de söz edilmiştir. Nitekim Hz. Peygamber, kertenkele yiyen birini gördüğünde Allah’ın İsrâiloğullan’ndan bir nesle lanet ettiğini ve onları yeryüzünde debelenen hayvan kılığına soktuğunu, bu kertenkelenin de onlardan olabileceğini, bu sebeple onu yemeyeceğini, fakat yemeyi yasaklamayacağını söylemiş ayrıca, “Allah hayvana dönüşen bir ümmet İçin soy sop bırakmamıştır. demiş, maymun ve domuzların Allah’ın meshettiği insanlardan olup olmadığı sorulduğunda. “Allah Teâlâ bir kavmi helak etti mi ona nesil vermez. Maymun ve domuzlar daha önce de vardı” şeklinde cevap vermiştir. İsrâiloğulları için söz konusu olan meshin dışında Resûl-i Ekrem’in kendi ümmetinden günah işleyenlerin bir kısmını Allah’ın geceleyin dağı üzerlerine indirmek suretiyle helak edeceğini, bir kısmını da kıyamete kadar maymun ve domuza dönüştüreceğini ifade ettiği rivayet edilmiştir. Mesh kelimesi hadis sarihleri tarafından mecazi mânaya da hamledilerek Kur-‘an’ın kalplerden silinmesi, insandan güven ve huşu duygusunun alınması şeklinde yorumlanmıştır.
Elmalılı Muhammed Hamdi, bedenî dönüşümün manevî ve ahlâkî dönüşümden daha önemli olmadığını söyleyerek insanlık değerlerinin kaybolduğu bir bedenin maymun şeklini almasının tabii görülebileceğini belirtmiş, hayvanların içinden maymunun seçilmesinin önemi üzerinde durarak insanla maymun arasındaki gerçek farkın akıl, mantık ve ahlâkta aranması gerektiğini söylemiş, maymunun bütün hünerinin taklitten ibaret bulunduğunu, manevî dönüşüme tâbi olan insanların da kör bir taklitten öte bir şey yapamaz hale geleceklerini ifade etmiştir. Kur’an’da insanî değerlerini kaybetmiş kimselerin hayvanlara benzetildiği [A’râf 7/176-179; Furkân 25/44; el-Cum ‘a 62/5]dikkate alındığı takdirde manevî dönüşümün her zaman söz konusu olabileceği görülür.
TDV İslâm Ansiklopedisi