Mevacib Nedir, Mevacib Defteri, Osmanlıda Anlamı, Hakkında Bilgi

Mevâcib. Osmanlılar’da memur ve askerlere verilen maaş için kullanılan terim.

Sözlükte “yapılması, verilmesi gerekli olan” anlamındaki mâ vecebeden geldiği belirtilen mevâcib kelimesi terim olarak memur ve askerlere verilen maaş karşılığında kullanılmıştır. Ulufe terimi de aynı anlamdadır. Mevâcib tabiri Osmanlılar-dan önceki Türk devletlerinde de geçer.

Osmanlılarda devlet görevlilerinin me-vâcibleri günlük (yevmiye) olarak hesapla­nır ve üç ayda bir ödeme yapılırdı. Ancak kazaskerlerin maaşları aylık olarak veri­lirdi. Mevâcib hicrî yıla göre her üç ayın sonun­da ödenirdi ve bu Ödemelere “kist” de­nirdi. Birinci kist için muharrem, safer ve rebîülevvel aylarının kısaltması olarak “masar”, ikinci kist için rebîülâhir, cemâziyelevvel ve cemâziyelâhir aylarının kı­saltması olarak “recec”, üçüncü kist için receb. şaban ve ramazan aylarının kısalt­ması olarak “resen”, dördüncü kist için şevval, zilkade ve zilhicce aylarının kısalt­ması olarak “lezez” ifadeleri kullanılırdı.

Memurların ve çeşitli devlet görevlileri­nin aldıkları yevmiyeler kıdemlerine veya gösterdikleri yararlılıklara göre değişirdi. Kâtiplerin ulufeleri günlük olarak ortala­ma 15-20 akçe civarındaydı. Defterhâne-i Âmire’de 1648-1729 yılları arasında en düşük kâtip yevmiyesi 7 akçe, en yükseği 80 akçe olmuştur. Herhangi bir kuruma alınan memurun maaşı zamanla aldığı zamlarla (terakki) yüksek bir rakama çı­kabilirdi. Meselâ kâtip İbrahim’in ulufe­si Defterhâne-i Âmire’de görev yaptığı 1664-1692 yıllarında hizmetleri ve diğer boşalan mevâciblerden aldığı terakkilerle birlikte yirmi sekiz yıl içinde 10 akçeden 80 akçeye yükselmiştir.

Yeniçerilerin yevmiyeleri de zamanla değişiklik göstermiştir. Yeniçeri Ocağfna alınan bir yeniçeri günlük 2 akçe ile göre­ve başlarken I. Ahmed devrinde bu rakam 3 akçeye çıkarılmıştır. Yeniçeriler zaman­la aldıkları terakkilerle maaşlarını arttırır­lardı. Ancak bir yeniçerinin yevmiyesinin âzami bir sının vardı. Bu rakam XVI. yüz­yıl başlarında 5 akçe iken aynı asrın son­larında 8 akçeye, I. Ahmed’in cülusunda 9, XVII. yüzyılın ortalarında ise 12 akçeye yükselmiştir.

Üst seviyedeki devlet görevlilerinin mevâcibleri makamlarına göre değişirdi. Rumeli kazaskeri 572, Anadolu kazaske­ri 563, yeniçeri ağası 500, mîralem 200. mimarbaşı 120 akçe yevmiye alırdı. XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren akçenin değerinin düşmesine rağmen yeniçeri ağası, kazasker, mîralem gibi görevlile­rin mevâcibi arttınlmamıştır. Alt seviyedeki memurların maaşları da artmamıştır. Bu durum, ma­aş baremlerinin bir çeşit kadro karşılığı haline gelmesinden ve sembolik bir mahiyete dönüşmesinden kaynaklanmıştır. Devlet görevlilerinin bu sembolik maaş­ları dışında asıl gelirleri yaptıkları işler karşılığında aldıkları harçlara dayanıyordu. Bu uygulama XIX. yüzyılın ilk çeyre­ğine kadar sürmüştür.

Timarlı devlet görevlilerinde olduğu gibi mevâcib alan memurlar da çocukla­rının geleceklerini güvence altına almak için maaşlarının bir kısmını kendi rızalarıyia oğullarına bırakır ve onların çeşitli devlet hizmetlerinde istihdamını sağlar­lardı. Ancak bu durum zaman zaman çe­şitli suistimallere sebep olmuştur. Koçi Bey, yüksek miktarda maaşları /mevâ­cibleri olan bazı görevlilerin ulufelerinin 9 akçesini 200-300 kuruşa yabancılara sattıklarını ve bu kişileri oğullan gibi gös­terdiklerini belirtir.

Yeniçerilerin, cebecilerin, topçuların, top arabacılarının, alemdar, hassa terzi­leri, çamaşırcıların, matbah-ı âmire gö­revlilerinin, çadır mehterlerinin ve ehl-i hiref görevlilerinin mevâcible ilgili işlem­leri mukâbele-i piyade kalemiyle yeniçeri efendisi kalemi; kapıkulu süvarilerinin (silâhdar), sipahlann, gurebâ-i yemîn ve gurebâ iyesârların, ulûfeciyân-i yemîn ve uiûfeciyân-ı yesârların mukâbele-i süvârî kalemiyle sipah ve silâhdar kalemi; divan, maliye ve defterhâne-i âmire kâtipleri­nin, hassa müezzinlerinin, maliye şâkird-lerinin, dergâh-ı âlî çavuşlarının, kapıcı­larının, müteferrikaların, çâşnigîrlerin, peyklerin ve hassa tabiplerinin küçük rûz-nâmçe kalemi tarafından yapılırdı.

Kale muhafızlarının mevâciblerinin ödenmesiyle ilgili işlemlere büyük ve kü­çük kale kalemleriyle Anadolu muhase­besi kalemi bakardı. Bazı kale muhafızla­rının maaşları tahsis edilen bir bölgeden oluşturulan gelir kaynağından (ocaklık) sağlanırdı. Gümrük ve mukâtaalardan “vazife” adıyla verilen maaşlarla ilgili mu­ameleleri Anadolu muhasebesi kalemi ya­pardı. Mevâcib alan çeşitli grupların ta­yin, görevden ayrılma gibi kayıtları yine söz konusu kalemlerde tutulur, mevâcib ödemesi yapılacağı zaman maaş icmal­leri buralardan verilirdi. Maaş işlemlerini gerçekleştiren bürolar mevâcib alanların kaydını mevâcib (ulufe) defterlerine kay­dederlerdi. Bu defterler ilgili büroların adıyla da anılırdı. Meselâ küçük rûznâmçe kaleminin mevâcib kayıtlarını tuttuğu defterlere küçük rûznâmçe defterleri de denilirdi.

Yeniçeri efendisi tarafından maaş öde­meleri için “asıl”, “mükerrer” ve “hazine” adları verilen üç defter hazırlanırdı. Kü­çük rûznâmçe kaleminde biri sadece ma­aş alanların isimlerinin bulunduğu, diğeri ise isimlerin üzerinde mevâcib ödemele­rinin kaydının düşüldüğü iki defter tutul­muştur. Maaş ödemesini gösteren def­terler padişaha da sunulurdu. Mevâcib defterlerinin tutulmasına ve maaş öde­meleriyle ilgili kayıtların kontrolüne bü­yük önem verilirdi. Ancak alınan önlem­lere rağmen devlet otoritesinin zayıfla­dığı dönemlerde kadrolar aşırı biçimde dolmuştur. Koçi Bey, görevlilerin vazife­lerini yapmadıkları için kapıkulu askeri içerisindeki binlerce kişinin haksız yere ulufe aldığını söyler.

Devlet hizmetinde uzun süre çalışmış, ancak ailesinin geçimi için yeterli miras bırakmamış kişilerin eşlerine ve küçük çocuklarına, fakir durumda olup duru­munu arzedenlere, “duâgû” (devlete ve padişaha dua eden) denilen kimselere gümrük ve mukâtaa gelirlerinden vazife ismiyle mevâcib verilirdi.

Küçük rûznâmçe kaleminden maaş alan müteferrika, çavuş, kâtip gibi görevlile­rin “ibtidâ” adıyla göreve başlarken ala­cakları ilk maaşı ve çalışanların “izdiyâd” adıyla maaşlarına alacakları zammı ihti­va eden tezkireler, reîsülküttâbın onayı İle verilirdi. İlk defa mevâcib almaya veya mevâcib artışına hak kazanan memurun bu imzalı tezkireleri daha sonra mevâcib defterlerine kaydedilerek yürürlüğe ko­nurdu. Mevâcib almaya hak kazananlar belli bir miktarda kalem harcı öderlerdi. Eğer bu tayin Kırım hanının arzı ile ger­çekleşmişse kalem harcı alınmazdı.

Mevâcib alan birinin ölüm veya başka bir sebeple maaşı mahlûl olunca yevmi­yesinin bir kısmı yerine tayin edilen biri varsa ona verilir, kalan miktar da hazineye kalırdı. Bazan da terakki bekleyen birkaç kişi arasında paylaştırılırdı. Mahlûl kalan mevâciblerden hazineye intikal eden yev­miyelerle ilgili olarak piyade ve süvari mukabelesi, Anadolu muhasebesi ve küçük rûznâmçe bürolarından ruûs kalemine bilgi verilirdi. Bu işlemin ihmali sonucun­da karışıklık meydana gelince ilgili büro­lara bunun tekrar yürürlüğe konması için 28 Rebîülâhir 1178 [25 Ekim 1764]tari­hinde emir gönderilmiştir. Maaş ödemeleri yapan bir büro mevâciblerden hazineye mahlûl aktardığında belli bir miktar o kalemin ça­lışanlarına terakki olarak dağıtılırdı. Kü­çük rûznâmçe kaleminde 100 akçelik mahlûlün 2 akçesi büro çalışanlarına ve­rilirdi.

Ölen kişilerin geride kalan mevâcible-rinin bürolara bildiriimeksizin başkaları­nın eline geçmemesi İçin ihbar sistemi geliştirilmişti. Mevâcib alan bir kimse öl­düğünde onun vefatını haber veren gö­revlinin maaşına zam yapılırdı. Bu ihbar ikramiyesi genellikle 2 akçe idi. Ölen memurun maaşı bazan hiç kimseye verilmez, tamamı hazineye ak­tarılabilirdi, buna “hazine-mânde” deni­lirdi. Yüksek mevâcib alan bazı görevlilere maaşları yeri­ne bir yerin mukâtaasının tahsis edildiği de olurdu.

Kapıkullanna mevâcib dağıtımı göste­rişli törenlerle gerçekleştirilirdi. Bu se­beple yabancı bir devletin elçisinin kabu­lü, Osmanlı Devleti’nin büyüklüğünün ve haşmetinin sergilenmesi için ulufe dağı­tımının yapılacağı divana denk düşürü-lür ve bu toplantıya “ulufe divanı” deni­lirdi. Maaş ödemelerine “mevâcib ihracı” adı verilirdi.

Kapıkullannın rnevâcibleri iki grup ha­linde dağıtılırdı. Yeniçerilerin maaşları ulufe divanında, diğer gruplannki ise ulu­fe sergisi adı altında verilirdi. XVII. yüzyıl­dan sonra maaş alanlar aşırı arttığı için mevâcib dağıtımı günlerce sürerdi. Kapıkullannın mevâciblerinin dağıtımı sona erdikten sonra padişah sadrazama bir hatt-ı hümâyun ile mücevherli bir han­çer ve kürk gönderirdi. Yine maaş dağıtı­mını lâyıkıyla yerine getirdiği için defter­dara biri kürklü, biri sade iki hil’at giydi-rilirdi. Ardından Dîvân-ı Hümâyun halkı padişahın huzuruna kabul edilirdi.

Mevâcib ödemelerinde bazı gruplara öncelik tanınırdı. Küçük rûznâmçeciye yazılan 9 Muharrem 1066 [8 Kasım 1655] tarihli bir emirde ulufe dağıtımı sırasın­da önce Has Oda’dan çıkan dergâh-ı âlî müteferrikalarına, ardından eski saraydan çıkan müteferrikalara mevâciblerin verilmesi, bu iki grubun maaşları tama­men ödenmeden diğer zümrelere mevâ­cib dağıtılmaması istenmiştir.

Mevâcib alan bir devlet görevlisi her­hangi bir vazife ile İstanbul dışına çıkarsa maaşını onun yerine bir başkası alabilirdi. Çok defa merkeze döndüğünde birikmiş mevâcibleri toplu halde kendisine öde­nirdi. Mevâcib alırken taşrada veya mer­kezde başka geliri olan bir göreve getiri­len kişilerin maaşı yeni tayin edildiği vazifesi bitinceye kadar hazineye kalır, me­muriyetinden ayrılınca mevâcibini geri alırdı.

Müteferrikalar ve çavuşlar gibi grup­ların mevâciblerinin dağıtımı sırasında âmirlerinin maaş verilmesine dikkat et­mesi ve personellerinin yanlarında bu­lundurulması istenirdi. Mevâcib dağıtan büroların âmir­leri dağıttıkları maaşlar karşılığında belli miktarda bir para alırlardı, buna “mevâ­cib avâidi” denilirdi.

Maaşların ödenmesinde zaman zaman gecikmeler olurdu. Özellikle savaş yılların­da bu gecikme birkaç yılı bulurdu. Maaş­larını alamayan yahut eksik alan kapıkulu askerlerinin çeşitli karışıklıklara yol açtık­ları, bunların bazılarının büyük isyanlara dönüştüğü bilinmektedir. Hükümet as­kerin ve memurların maaşlarını Ödeye­bilmek için ek vergi almak, saraydaki al­tın ve gümüş eşyayı eriterek para bas­mak, paranın kıymetini düşürmek, padişahın şahsî gelir kalemini oluşturan kay­naklardan aktarma yapmak, borçlanmak gibi tedbirlere başvururdu. 1589’daki Beylerbeyi Vak’asfnın sebebi sipahilere verilen düşük değerde paralardı. Özellikle bu dönemlerden itibaren maaşların öden­mesi devletin en önemli problemlerinden birini teşkil etmiştir. XVIII. yüzyılın sonla­rında savaşlar sebebiyle askerlerin me­vâcibleri oldukça uzun bir süre verileme­miş, 1794’te askerin ödenecek dört yıllık maaşı birikmişti. Bu tür ödenememiş maaşlara “mânde mevâcibi” denilirdi.

XVI. yüzyılın sonlarından itibaren ma­aş alan devlet görevlilerinin sayısının git­tikçe artması Osmanlı hazinesini güç duruma düşürmeye başlayınca ıslahat lâyihası müellifleri, hazinenin gelirlerinin artması için devlet kadrolanndaki şişkin­liklerin azaltılması gerektiğinin üzerinde durdular. Koçi Bey bu duruma dikkat çe­kerek, “Bu kadar kula mevâcib mi yetişir? Bu kadar mevâcibe hazine mi dayanır?” diye yakınır. Bu sebeple IV. Murad, Köprü­lü Mehmed Paşa dönemlerinde ve Viya­na bozgunu yıllarından sonra zaman za­man mevâcib alan devlet görevlileri yok­lamaya tâbi tutularak sayıları azaltılmış­tır. Devlet görevlilerine ödenen mevâcibler hazinenin başlıca gider kalemini oluş­turduğundan bütçenin denkleştirilme­sinde önemli bir mesele haline geliyordu. Ayn Ali Efendİ’nin Risâle-i Vazîiehorön ve Merâtib-i Bendegân-ı Âl-i Osman adlı, 1018 yılı “resen” mevâdbinin kayıtlarının yer aldığı risalesinde mevâcib alan 91.189 kişinin olduğu ve bunların yevmi­yelerinin 870.325 akçe, üç aylık maaşla­rının 76.043.653 akçe tuttuğu, bir yılda maaş ödemeleri için devlet hazinesinden çıkan miktarın ise 310.827.412 akçeye ulaştığı belirtilmektedir. Yine ona göre mevâcîb alan kapıkuliannın sayısı 75.868, Tersâne-i Âmire gö revüler iyle azeb reisle­rinin sayısı 2362. saray görevlileriyle di­ğer memurların sayısı 12.969 kişi idi. Bu durum zamanla maaş sisteminde yeni düzenlemeler yapılmasına, maaş barem­lerinin resmî kayıtlarda kadrolar karşılığı sembolik bir hale getirilip başka kaynak­ların devreye sokulmasına yol açtı. Diğer tahsisatlarla bir bakıma özelleşen sistem yeni problemleri beraberinde getirince II. Mahmud döneminde düzenli maaş tah­sisine dönüştü, özel harçlar lağvedildi. 27 Mart 1838 tarihli bir emirle memurlara düzenli maaş bağlandığı, halkın işlerinin yürütülmesi için memurlara ek Ödeme yapılmaması ve rüşvet verilmemesi bil­dirildi. Daha sonra düzenli maaş sistemi yaygınlaştırılarak genişletildi ve merke­zin memurlar ve askerî zümre üzerinde­ki otoritesinin bir aracı haline geldi.

TDV İslam Ansiklopedisi