Meyyâfârikin. Diyarbakır İline bağlı Silvan ilçe merkezinin eski adı, Ortaçağ’ın önemli merkezlerinden biri.
İslâm kaynaklarında adı Mâfârkin, Mefârkin ve Fârkin şeklinde de geçen şehir Grekçe’de Martyropolis (şehidler şehri). Süryânîce’de Mipherket, Muhârikîn, Muphargin ve Ermenice’de Nphkert adlarıyla tanınır. Yâküt el-Hamevî’ye göre eski adı Medûr-Sâlâ’dır (din kurbanlarının şehri). Meyyâfârikîn, Diyarbakır havzasının kuzeyini kuşatan Güneydoğu Toroslan’nın eteğinde, Diyarbakır’ı Bitlis’e bağlayan ana yol üzerinde ve deniz seviyesinden 825 m. yükseklikte bulunmaktadır. Şehrin ne zaman kurulduğu bilinmemekte, ancak hakkındaki efsanevî bilgilerden tarihinin milâttan önceki yıllara kadar pek gitmediği sonucu çıkmaktadır. Bazı kaynaklarda Mey-yâfârikin ile aynı yer olarak gösterilen, Arsaki Kralı II. Tigranes’in (m.ö. 95-94) kurduğu yeni başşehri Tigranokerta’nın burası mı yoksa Siirt, Erzen ya da Nusaybin’in batısındaki Tel Ermen mi olduğu tartışma konusudur. İbnü’l-Ezrak el-Fâriki, Meyyâfârikîn’deki Melki Kilisesi’nde bulunan Süryânîce bir kitapta mevcut bilgilere dayanarak Meyyâfârikin’in dikenlik, kamışlık ve çalılıklarla kaplı bir arazide Sâsânî İmparatoru I. Yezdicerd’den (399-420) izin alan piskopos Mârûsâ tarafından kurulduğunu ve onun İran’dan -şehre adını veren hıristiyan din şehidle-rinin naaşlannı buraya naklettiğini söyler. Bizans’ın Sâsânî sınırında yer aldığı için zaman zaman çekişmelerin yaşandığı merkezlerden biri olan Meyyâfârikin’in tahkimine İmparator I. Anastasios zamanında (491-518) başlanmışsadaancakl. lustinianos (527-565) tahta çıktıktan sonra bitirilebilmiş ve bu arada şehrin adı da lustinianapolis olarak değiştirilmiştir. Meyyâfârikln 589 yılında Sâsânîler’in eline geçti; fakat 591’de bir yardıma karşılık Bizanslılar’a iade edildi ve İmparator Herakleios burayı İslâm fethine kadar elinde tuttu. İbnü’l-Ezrak ve Yâküt el-Ha-mevî’nin naklettikleri bir hıristiyan efsanesinden şehrin İslâm öncesi dönemde çok mâmur olduğu, burada çeşitli manastır ve kiliselerle şehitliklerin (martyrium, martirion) bulunduğu anlaşılmaktadır; bazı kiliselerin harabeleri bugün de mevcuttur.
Meyyâfârikîn Hz. Ömer zamanında İyâz b. Ganm tarafından fethedildi (19/640). Sonraları genellikle Diyarbekir’in kaderini paylaşan şehir Hamdânîler’İn sahip olduğu bölgenin bir kısmını teşkil etmekteydi. Hamdânîler, şehrin sekiz kapısından Bâbü’I-ferah ve’1-gamm’ın yakınında kendileri için bir kasır yaptırmışlardı. Evliya Çeiebi’nin bu şehirde medfun bulunan Seyfüddevle el-Hamdânî’ye izafe ederek Seyfüddevle Sarayı dediği binanın bu kasrın harabeleri olması muhtemeldir.
368 (978-79) yılında Büveyhî Adudüddev-le’nin kumandanlarından Ebü’l-Vefâ Meyyâfârikin’i işgal etti. Ancak Adudüddev-le’nin Ölümünden sonra şehir ve Diyarbekir Kürt asıllı Bâz’ın eline geçti. Bâz Meyyâfârikin’in Deylemli muhafızlarını öldürmüş, sahip olduğu bölgeyi Büveyhîler’-den Samsâmüddevle’ye ve bu arada Musul’a dönmüş bulunan Nâsırüddevle’nin oğullarına karşı savunmayı ve elinde tutmayı başarmıştır. Bâz’ın ölümünün ardından yeğeni Ebû Aİİ Hasan b. Mervân buraya yerleşti ve şehir yaklaşık bir asır boyunca Mervânîler’in başşehri oldu. 384 (994) yılında Ebû Ali Hasan’ın valisi Mammâ, Hamdânîler’İn desiseleriyle tahrik edilen halkın isyanını bastırdı. 401 “de (1010) Mervânîler Hükümdarı Mümeh-hidüddevle’nin öldürülmesinden sonra Mammâ’nın oğullarından Şerve hâkimiyet kurduysa da Erzen’den gelen Mümehhidüddevle’nin kardeşi Nasrüddevle Ebû Nasr şehri ele geçirdi. 6 Cemâziyelevvel 438’de [8 Kasım 1046] buraya uğrayan İranlı seyyah Nâsır-ı Hüsrev beyaz ve siyah taşlardan inşa edilmiş surlardan, demirden yapılmış batı kapısından, uiuca-miden ve her evin önünden geçen su kanallarından bahseder. Şehrin dışında ise kervansaraylarla sıcak su hamamları ve iki büyük caminin yer aldığı mahalleler bulunuyordu.
478 (1085) yılında Mervânîier’in eski veziri Fahrüddevle İbn Cehîr, Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın emriyle Âmid’i bir süre kuşattıktan sonra buranın zaptını oğlu Zaîmürrüesâ Ebü’l-Kâsım Ali’ye bırakıp Meyyâfârikin üzerine yürüdü ve şehri 6 Cemâzİyelewel478’de İbn Cehîr’in oğlu Amîdüddevle Ebû Mansûr Meyyâfârikin valiliğine getirildi. Melik-şah’ın 485’te (1092) Ölümünün ardından Mervânîler’den Nasrüddevle Meyyâfâri-kin’e dönmeyi başardıysa da Suriye Selçuklu Sultanı Tutuş 12 Rebîülevvel 486′-da (12 Nisan 1093) şehri zaptetti. Meyyâfârikîn, Şevval S02’de (Mayıs 1109) Ahlatşahlar’ın kurucusu Sökmen el-Kutbî tarafından ele geçirildi. Büyük Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar kendisine sadakat gösteren Sökmen’e hizmetlerinden dolayı diğer bazı şehirlerle birlikte burayı da iktâ olarak verdi (505/1111). Ancak 508 (1115) yılında Sökmenin oğlu İbrahim’in elinden alarak kendi memlükle-rinden Karaca es-Sâkî’ye iktâ etti. 515’te (1121) Irak Selçuklu Sultanı Mahmûd b. Muhammed Tapar, Artuklu hanedanının Mardin kolunu kuran Necmeddin İlgazi’nin topraklarına Meyyâfârikin’i iktâ olarak kattı. yılına kadar burada altı Mardin Artuklu emîri hüküm sürdü. Meyyâfârikin, 581 “de (1185) Selâhaddîn-i Eyyûbî tarafından buraya hâkim olan Ah-latşahlar’dan I!. Sökmen’in ölümünden sonra ele geçirildi. Ancak Artukoğlu Yavlak Arslan 587’de (1191) kısa bir müddet için şehri Eyyûbîler’den geri aldı. Eyyûbî-ler6S8 (1260) yılına kadar Meyyâfârikin’i ellerinde tuttular ve burada sikke bastırdılar. (1195), 612 (1215) ve 618 (1221) tarihlerini taşıyan bu sikkelerin üzerindeki insan figürleri dikkat çeker. Şehrin surlarında Necmeddin Eyyûb, el-Melikü’l-Eşref Mûsâ, el-Melikü’l-Muzaffer Gâzî ve el-Melikü’l-Kârnil Muhammed’in kitabeleri bulunmaktadır; Selâhaddîn-i Eyyûbî de burada bir cami yaptırmıştır.
Anadolu Selçuklu sultanları Meyyâfârikin’e hâkim olmadan ve oradaki âsileri itaat altına almadan çadırlarının daima kapalı kalacağına inanırlardı. II. Gıyâseddin Keyhusrev de bu inarjcın gereğini yerine getirmek üzere bir ferman çıkararak askerlerini Kayseri’de topladı (639/1241); ayrıca Halep. Musul, Mardin ve Cizre hâkimlerinden yardım istedi. Selçuklu kuvvetleri Meyyâfârikin önlerine geldiğinde Moğol baskısının şiddetini arttırdığı o günlerde Abbasî halifesi müslümanlar arasındaki bu ihtilâfı halletmek için seferber oldu. Meyyâfârikin’i elinde tutan Eyyûbî Şehâbeddin Gazi, halifenin etkisiyle şehrin kadısı ile birlikte bir elçilik heyetini II. Gıyâseddin Keyhusrev’e gönderdi ve I. Alâeddin Keykubad’a olduğu gibi ona da tâbiiyet arzedeceğini bildirdi. Bunun üzerine Selçuklu kumandanları Şehâbeddin Gazi ile bir anlaşma yaparak kuşatmadan vazgeçtiler. Bu arada Moğollar, Şehâbeddin Gazi’den kendilerine itaat etmesini ve şehrin surlarını yıkmasını istediler; ancak Şehâbeddin Gazi bunu kaçamaklı bir cevapla geçiştirdi. Ardından Moğollar bölgeyi yağmaladılar; Hülâgû’nun Suriye seferinden (658/1260) sonra da bir Moğol şehzadesi Meyyâfârikîn’i kuşattı. Son Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddin şehri büyük bir cesaretle savunduysa da baş gösteren kıtlık sebebiyle teslim olmak zorunda kaldı ve işkenceyle öldürüldü. Hülâgû-nun ölümünden önce 662 (1264) yılında kumandanı Tûdan’a, üç yıl sonra da oğlu Abaka Han’ın babasının dul eşi Kutuy Hatun’a mülk olarak verdiği Meyyâfârikin daha sonraları müstakil durumunu yitirdi. Timur Muş’a giderken Meyyâfâri-kin’den geçen yolu tercih etti. Şah İsmail 913’te (1507) bütün Diyarbekir bölgesini ele geçirdi ve buranın idaresini Han Muhammed Ustaclu’ya bıraktı. Çaldıran mağlûbiyeti Doğu Anadolu’da İranlılar aleyhine isyanların çıkmasına sebep oldu; bu fırsattan yararlanan Kürt reisi Seyyid Ahmed Bey Rûzekî Meyyâfârikin’i zaptetti; ancak şehir 921’de (1515) Mardin’in güneyinde vuku bulan Koçhisar savaşının ardından kesin olarak Osmanlı hâkimiyetine girdi. Meyyâfârikin. XIX. yüzyılda Diyarbekir vilâyetinin merkez sancağına bağlı bir kaza merkeziydi ve artık Silvan adıyla biliniyordu. 1891 yılında burada yaklaşık yarısı müsiüman. yarısı hıristiyan 7000 kişi yaşamaktaydı. Devamlı şekilde artan bu nüfus 2000 yılı sayımında 65.000’i buldu.
Ortaçağ’ın en önemli merkezlerinden biri olan Meyyâfârikin’deki başlıca tarihî eserler kale, ulucami, Eyyûbî Camii, Kara Behlül Bey Camii, Malabadi Köprüsü ve Kemük Köprüsü’dür; Hamdânî Emîri Seyfüddevle’nin kabri ile Anadolu Selçuklu Sultanı I. Kılıcarslan’ın “Kubbetü’s-Sultan” adıyla meşhur türbesi buradadır. Ortaçağ’da Meyyâfârikin’e nisbetle Fâriki, bazan da Mâfârikî, Meyyâfâriki ve Meyyâfârikinî nisbesiyle anılan çok sayıda âlim yetişmiştir.
TDV İslâm Ansiklopedisi