Selçuklu Türkleri’nin İran’dan Mezopotamya, Suriye ve Anadolu’ya yayılmasıyla ilk Türk-İslâm minyatür üslûbu doğmuştur. Günümüze ulaşan en eski örnekler. Dioskorides’in şifalı otlar hakkındaki eserinin Kitûbü’l-Haştfiş ve Galen’in (Câlînûs) zehirlenmeler konusundaki eserinin Kitâbü’t-Tiryâk adlı Arapça çevirilerinde görülür. Antik el yazmalarından kopya edilen bu ilk tasvirlere Bizans resminin etkileri yansımıştır. En erkeni olan XI. yüzyılın sonlarına ait Dioskorides yazmasının resimleri genellikle metnin arasına sıkıştırılmış çerçevesiz, basit bitki ve hayvan tasvirleri şeklindedir. Bu eserin XIII. yüzyılda Musul’da hazırlanmış bir nüshası kuvvetli Bizans etkisi taşıyan figürlerin yanında bitki resimleri de içerir. Aynı döneme ait diğer bir nüshada ise günlük hayattan sahnelerin de ele alındığı melez bir üslûp vardır. Kitâbü’t-Tiryâk’ın mevcut iki nüshasının başındaki takdim minyatürlerinde Uygur fresklerinin donuk-durgun resim geleneğinin etkileri görülmektedir. Eski Grek kuramlarına dayanan felsefe, tarih ve tıp konusundaki yazıların Arapça bir derlemesi olan Mufytârü’l-hikem ve mehâsinü’l-kilem ile yine Grek kaynaklarına dayanan Kitâbü’l-Baytara adlı eserlerin metinleri arasına yerleştirilmiş çerçevesiz minyatürlerde bulunan ve dönemin yerli tiplerini yansıtan figürler Bizans resim üslûbunun etkilerini taşımaktadır. XII. yüzyıl sonu ile XIII. yüzyıl başlarında Selçuklular’ın ve onlara tâbi hanedanların himayesinde çalışan sanatçıların resimlediği ilmî eserlerin tasvirlerinde Uygur kökenli Selçuklu tipleri gündelik hayata ait eşya ve sahnelerle birlikte işlenmiştir. Geç Antik ve Bizans etkilerini özümsemiş olan bu dönemin yeni tasvir üslûbu edebî eserlerin resimlenmesinde de uygulanmıştır. Özellikle Kelîle ve Dimne gibi eserlerin minyatürlerinde dönemin sosyal hayatı yansıtılmış ve Habeş, Arap, Türk gibi bölgenin kozmopolit nüfusunu belgeleyen figürlere yer verilmiştir.
Anadolu’da üretilmiş XII-XIII. yüzyıllara tarihlenen ilk minyatürler Meyyâfârikin (Silvan), Diyarbekir, Mardin, Aksaray, Kayseri ve Konya gibi merkezlerde hazırlanmış eserlerde yer alır. İsmail b. Rezzâz el-Cezerî tarafından Diyarbekir’de Artuklu Emîri Nâsırüddin Mahmûd için hazırlanan Kitâb iî macrifeti’l-hiyeli’l-hende-siyye adlı eserin minyatürleri Anadolu dışındaki çağdaş Selçuklu resim üslubuyla benzerlik taşır. Harîrî’nin el-Makamât’ı ile Abdurrahman es-Sûfî’nin Şuverü’l-kevâ-Jtiıbi’ş-şdbife’sinin birer nüshası, Artuklu sarayı için yazılmış Selçuklu resim üslûbundaki diğer minyatürlü kitaplardır. XIII. yüzyıl başlarında Konya’da hazırlandığı anlaşılan Varaka ve Güîşah adlı mesnevinin nakkaş Abdülmü’min el-Hûyî tarafından yatay frizler halinde yapılmış olan minyatürleri, minaî tekniğiyle bezeli Selçuklu çini ve seramiklerinde de izlenen geleneksel Selçuklu figür üslûbunun başlıca örneklerindendir. III. Keyhusrev’e ithaf edilen Nasreddin Sivâsfnin tezkiresindeki tasvirlerin üslûbu ise Bizans sanatının etkilerini taşımaktadır.
- Minyatür Sanatı, Osmanlı Minyatürleri, Osmanlılarda Minyatür
- Minyatür Sanatı, Özbek, Müslüman-Hint Minyatürleri
- Minyatür Sanatı, Safevi Minyatürleri, Safevilerde Minyatür
- Minyatür Karakoyunlu, Akkoyunlu Türkmen Minyatürleri
- Minyatür Sanatı, Timurlu Minyatürleri, Timurlularda Minyatür
- Minyatür Sanatı, İlhanlı ve Sonrası Minyatürleri, İlhanlılarda Minyatür
- Minyatür Nedir, İslam Minyatür Sanatı
TDV İslâm Ansiklopedisi