Miskin. Yoksul, düşkün anlamında bir terim.
Arapça’da sükûnet kökünden türeyen miskîn “hiç veya yeteri kadar malı olmayan kimse, zelil, zayıf” mânasına gelir. Kök anlamından hareketle “yoksulluğun kendisini uyuşturduğu kişi” şeklinde açıklanmasını İbn Manzûr mübalağalı ism-i fail olan kelimenin edilgen kılındığı gerekçesiyle isabetsiz bulur. Halk ağzında uyuşuk, tembel, zavallı, hastalıklı, Özellikle cüzzamlı kişiye de miskin adı verilir. Bazı araştırmacılara göre Akkadca’da vatandaşlarla köleler arasındaki sınıf mensuplarından ihtiyaç sahiplerini ifade eden muşkenu maşkenu kelimesi Ârâmîce üzerinden Arapça’ya miskin şeklinde geçmiştir. Kelime Ârâmîce ve Süryânîce’de meskînâ, İbrânîce’de misken / miskîn, Habeşçe’de meskân şeklinde yer alır. Dinî bir terim olarak miskin zekât, ganimet, kefaret vb. konularda hak sahibini veya yardımın yapılacağı yoksul kişiyi ifade etmekle birlikte fakirle birleştiği ve ayrıldığı noktalar hususunda görüş ayrılıkları bulunmaktadır.
Miskin Kur’an’da tekil olarak on bir. çoğul olarak (mesâkîn) on iki yerde geçer. Bu âyetlerde miskinlerin gözetilmesi, maddî yönden desteklenmesi ve yedirilmesi övülüp mağfiret sebebi sayılmış [meselâ bk. Bakara2/83,177,215; Nisâ 4/36; İnsân 76/8] haklarının verilmesi istenmiş [İsrâ 17/26; Rûm 30/38] mahrumiyet içinde bırakılması ve doyurulmasının özendirilmemesi nankörlerin ve cehennemliklerin tutumları arasında zikredilmiş [meselâ bk. Hâkka 69/34; Müddessir 74/44; Fecr 89/18] onlara yardımdan kaçmak için gizlice ürün devşirmeye kalkışanların başına gelen ibretlik felâket anlatılmış [Kalem 68/24] büyük bir suç işlemiş olsalar da kendilerine yapılagelen iyiliğin durdurulmasının yanlışlığı belirtilmiş [Nûr 24/22] mirasın bölüşülmesinde hazır bulunanlarının bundan nasiplendirilip gönüllerinin alınması tavsiye edilmiştir.[Nisâ 4/8] Bu âyetlerin Kur-‘an’m nüzul süresinin hemen tamamına yayılmış olmasından toplumun düşkün ve yoksul kesimiyle sürekli ilgilenilmesi gerektiği sonucu çıkarılabilir.[ayrıca bk. Fakir] İki âyette [Bakara 2/61;Al-i İmrân 3/112] geçen “meskenet” kelimesi -başka yorumlar da bulunmakla birlikte- daha çok horlanma, küçük düşme ve sıkıntı içinde yaşama şeklinde açıklanmıştır. Hadislerde de miskin sözcüğünün âyetler-dekine benzer anlam ve bağlamda sıkça kullanıldığı görülür.
Fitre, nafaka, vakıf, vasiyet, nezir, cizye gibi konularda bazı hak ve sorumlulukların belirlenmesi açısından miskinin tarifi ve meskenet Ölçüsünün tesbiti önem taşımakla birlikte özellikle zekâtta hak sahiplerini sayan âyette [Tevbe 9/60] fakirlerle miskinlerin beraber anılması iki kelimenin anlamı hakkında geniş tartışmalara yol açmıştır. Bunların aynı anlama geldiğini ileri sürenler olmuşsa da ulemânın büyük çoğunluğu fakirlik ve meskeneti zayıflık / düşkünlük sıfatı bakımından ortak, ancak ya yoksulluk derecesi veya nitelik açısından farklı saymaktadır. Cumhurun üzerinde birleştiği görüşe göre bunların ayırıcı özelliği zayıflık ve ihtiyaç derecesidir; fakat hangisinin daha düşkün olduğunda ihtilâf vardır. Ahmed b. Hanbel, kendisinden nakledilen bir rivayette Şafiî, İmâmiyye ve Zâhirîler’den İbn Hazm ile Asmaî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Ubeyd gibi dilcilere göre fakir hiçbir şeyi bulunmayan, miskin ise kendisinin ve ailesinin zorunlu ihtiyaçlarını israfa ve cimriliğe kaçmaksızın konumuna uygun düzeyde karşılayacak kadar helâl mala sahip olmayan veya kazanç elde edemeyen, yani geliri giderini kapatmayan kimsedir. Bu görüşü savunanların en önemli delili zekât âyetindeki sıralamada fakirlerin miskinlerden önce anılmasıdır. Ayrıca Kehf sûresinde geçtiği üzere (18/79) miskin gemi edinebilecek kadar varlıklı olabilmekte, Beled sûresinde (90/16) “toza toprağa bulanmış [şiddetli fakru zaruret içinde bulunan] miskin” şeklindeki ifade de -yanına kayıt konmasından anlaşılacağı üzere bu kelimenin tek başına “hiç maddî imkânı olmayan kimse” anlamına gelmediğini göstermektedir. Buna karşılık Bakara sûresinde (2/273) “kendilerini Allah yoluna adamış fakirler”in dünyalık kazanamadığı belirtilmekte, Haşr süresindeki (59/8) “yurtlarından ve mallarından uzaklaştırılan fakir muhacirlerin de hiçbir şeyi kalmadığı anlaşılmaktadır. Ebû Hanîfe, Mâlik ve Şâfiîler’den Ebû İshakel-Mervezî ile Ebû Amr b. Alâ, Yûnus b. Habîb, İbnü’s-Sikkît, İbn Kuteybe, Sa’leb gibi dilcilere göre ise miskin hiçbir şeyi bulunmayan kimsedir. Bu görüşü desteklemek üzere ileri sürülen başlıca deliller şunlardır: Beled sûresinde geçen niteleme, miskin kelimesinin giysisi bulunmayan veya açlıktan karnına taş bağlamış denecek kadar düşkün olanları da kapsadığını göstermektedir. Yine Bakara sûresinde (2/ 177) miskinin dilenciden (sâil) ayrı ve önce zikredilmesi ondan yoksul olduğunu ortaya koymaktadır. Kehf sûresinde (18/ 79) denizcilerin miskin şeklinde vasıflandırılması ise ellerindeki gemi gasbedildiğinde günübirlik kazanç imkânlarını yitirip muhtaç konuma düşeceklerini ya da onu kira veya ariyet yoluyla işlettiklerini belirtmek içindir. Ayrıca Hz. Ali’den rivayet edilen zayıf bir kıraatte bu kelime “mesâkîn” yerine “messâkîn” (tuzcular) şeklindedir ki bu durumda karşı görüşü savunanları destekleyen delil olmaktan çıkar. Kendilerini Allah yoluna adamış fakirlere gelince herhalde silâhsız, teçhizatsız ve azıksız yola çıkmamışlardır. İki taraf da görüşünü desteklemek üzere gerek hadislerden gerekse Arap şiirinden birçok delil getirmiştir.
Fakirle miskinin yoksulluk yönünden denk olduğunu düşünen âlimler ikisini ayıran nitelikler hususunda ihtilâfa düşünce şu ana görüşler ortaya çıkmıştır:
1. Fakir ihtiyacını gizleyen, miskinse dışa vuran / dilenen muhtaçtır; dolayısıyla miskin fakirden daha zor durumdadır. İbn Abbas, Hasan-i Basrî, Câbir b. Zeyd, Mücâhid b. Cebr, îbn Şihâb ez-Zührî, Mukâ-til b. Süleyman ve Ebû Hanîfe’nin benimsediği bu görüş Mâlikîler’den İbn Şa’-bân’in da tercihidir.
2. Fakir dilenen, miskin dilenmeyen yoksuldur. Ca’fer es-Sâ-dıkbu kanaattedir.
3. Fakir özürlü / malûl, miskinse sağlıklı ihtiyaç sahibidir. Fakirin daha güç durumda olduğunu gösteren bu görüş Katâde b. Diâme’ye aittir.
4. Fakir muhacirlerin, miskin diğerlerinin düşkünüdür. Bu açıklama Dahhâk b. Müzâhim, İbrahim en-Nehaî ve bir rivayete göre İbn Abbas’tan nakledilmiştir.
5. Fakir müslümanların, miskin Ehl-i kitabın yoksuludur.
Miskin zimmîleri cizyeden muaf tuttuğu anlaşılan Halife Ömer’in zekât âyetin-deki fakirleri müslümanların, miskinleri Ehl-i kitabın yoksulları şeklinde açıkladığı rivayet edilir. İkrime el-Berberîve Züfer b. Hüzeyl’in de bu görüşte olduğu bilinmektedir. Bazı âyetlere dayanarak [Bakara 2/272; Mümtehine 60/8] müşriklerin miskinlerine tasaddukta bulunulması meşru sayılmakla birlikte zekât verilmesi caiz görülmemiştir. Bu görüşü paylaşan Şâfiîler’e ve Zeydîler’e göre müslüman olmayan miskine infakta bulunulması da caiz değildir.
Tevbe süresindeki âyet (9/60) gereği miskinin zekâtta hak sahibi olduğu hususunda ihtilâf yoktur, fakat kendisine zekât verilebilmesi için bazı şartlar aranmaktadır. Enfâl süresindeki âyete göre (8/41) ganimetin beşte birinden (humus) miskinlere pay ayrılacağı hususunda tartışma yoksa da bunun oranında görüş ayrılığı vardır. Yine bazı âyet ve hadislerde çeşitli günahlara kefaret olmak üzere ya gösterilen sıraya veya yükümlünün seçimine göre yapılması gereken eylemler arasında belirli sayıda miskinin doyurulması yahut giydirilmesi de sayılmış [Mâide 5/89, 95; Mücâdile 58/2-4] ve ramazan orucunu tutmaya güç yetiremeyen kimsenin her gün için bir miskini yedirmesi istenmiştir.[Bakara 2/184]
Câhiliye devri âdetleri arasında yer alan, güçlü zenginlere mahsus “himâ” uygulamasının yasaklanmasına karşılık miskin ve fakirlere kamu arazilerinden himâ tahsisi caiz sayılmıştır. Yine miskinlere vakıfta bulunmanın cevazında görüş ayrılığı yoktur. Bir kimsenin miskinlere tanınan haklardan yararlanması için malının olmadığını ispat etmesi istenemez; çünkü insanın asıl hali muhtaçlıktır. Malının varlığı bilinen kişi bunu yitirdiğini ileri sürerek meskenet statüsünden yararlanmak isterse iddiasını kanıtlamakla yükümlüdür.
İslâm âlimleri çalışamaz durumdaki hasta, yaşlı ve özürlüleri, yeterli geliri bulunmayanları, işsizleri veya çalışsa bile ağır geçim yükü altında ezilenleri sosyal adalet ve güvenlik şemsiyesi altında toplamak istemiştir. Hz. Ömer’in bu anlayışı yansıtan tutumu, ilk dönemlerden itibaren İslâm devletinin miskin gayri müslim vatandaşlarının bile sosyoekonomik güvence altına alındığını göstermektedir.
Birçok İslâm ülkesinde başlıca şehirlerin civarında cüzzamliların barınacağı “miskinhane” denilen cüzzamhâneler kurulup hem hastalığın yayılması önlenmiş, hem hastaların ihtiyaçları karşılanarak geri kalan ömürlerini daha rahat geçirmeleri sağlanmıştır. Selçuklular döneminde cüzzamlıların tecrit edilerek bakıldığı, “miskinler tekkesi” de denilen ihtisas hastahaneleri oluşturulmuş, bunlardan Anadolu’da bulunanlar Osmanlılar tarafından son zamanlara kadar işletilmiştir.
TDV İslâm Ansiklopedisi