Mîzânü’l-i’tidâl. Zehebî’nin (ö. 74S/1348) zayıf râvilere dair en önemli eseri.
Tam adı Mîzânü’l-i’tidâl fînakdi’r-ricâl oiup Zehebî’nin zayıf râvilerle ilgili çalışmalarının en Önemlisidir ve aynı konudaki el-Muğnî fi’d-dtfaîâ1 adlı eserinden sonra kaleme alınmıştır. Müellif kitabına kasten hadis uyduran, duymadığı bir hadisi duyduğunu ileri süren yalancı râvileri, hadis uydurmakla itham edilen-Jerİ, çok hata etmeleri sebebiyle rivayetlerine güvenilmeyenleri, yeterince dindar ve adaletli bulunmayan hadis hafızlarını, rivayetleri terkedilmese bile hafızaları zayıf olduğu İçin yanilan muhaddısleri, güvenilir sayılmayan ve fazla bilinmeyen gevşek râvileri, tanınmayanları, sika olmakla biriikte bid’atçı diye bilinenleri, sa-hâbî ve dört fıkıh imamı dışında herhangi bir şekilde eleştirilen diğer râvileri aldığını belirtmektedir. Zehebî bazı tanınmış ve güvenilir şahsiyetlerin, haklarındaki önemsiz tenkitler dolayısıyla bu esere alınmasını doğru bulmamakla birlikte çalışmasında kendisini Örnek aldığı İbn Adı gibi münekkitlerin bu tür isimlere kitaplarında yer verdiklerini dikkate alarak kendisinin de aynı yoiu izlediğini söyler. 11,053 biyografinin yer aldığı eserde önce adlarıyla bilinen erkek ve kadın râviler, daha sonra künyeleriyle. babalarının adıyla, nisbeleriyle bilinenler, adları bilinmeyen erkekler ve kadınlar, künyeleriyle bilinen kadınlar, adı bilinmeyip “falanın validesi” diye anılanlar zikredilmiştir. Şahıslar hem kendi adlan hem babalarının adlarına göre alfabetik olarak sıralanmış, bunlardan Kütüb-i Sitte râvisi olanlara birer rumuzla işaret edilmiş, râvinin tabakasını tesbi-te yarayacak kadar birkaç hoca ve talebesinin adı verilmiş, cerh ve ta’dîl âlimlerinin onlar hakkındaki tenkitleri zikredilmiş, daha çok İbn Adî’nin el-Kâmil’i ile İbn Hibbân’ın ei-Mecrûhîn”inden faydalanılarak bunların eleştirilmesine sebep olan bazı rivayetleri nakledilmiştir. İbn Hacer el-Askalânî’nin, sahasındaki eserlerin en derli toplusu olduğunu söylediği Mîzânü’î-ftidâî’m başlıca kaynaklan Yahya b. Saîd el-Kattân, Yahya b. Maîn, Ali b. Medînî, Ahmed b. Hanbel, Fellâs, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, Ebû Zür’a er-Râzî, Ebû Hatim er-Râzî, Buhârî. Müslim, Mesaî, İbn Huzeyme, Ebû Bişr ed-Dû-lâbî, Ukaylî, İbn Ebû Hatim, İbn Hibbân ve Hâkim en-Nîsâbûri’nin eserleridir. Zehebî. en çok İbnü’r-Rûmiyye’nin el-Hâffl fî tezyîli (tekmileü)’l-KâmiJ li’bnî ‘Adî’sinden faydalandığını belirtmektedir. Mîzâ-nü’1-iHidâl Leknev (1301), Kahire ve Beyrut’ta yayımlanmıştır.
Eser üzerinde hadis âlimleri zeyil ve ihtisar çalışmaları yapmıştır. Zehebf nin talebesi Ebü’I-Mehâsin el-Hüseynı et-Ta’-lîk calâ Mîzâni’î’iHidâT’mĞe kitapta gördüğü hatalara işaret etmiş ve ona yeni isimler eklemiştir. Diğer talebesi Ebü’l-Fidâ İbn Kesir, et-Tekmü fi’l-cerh ve’t-tacdîl ve mafrifeti’ş-şikât ve’z-zu’afâ ve’i-mecd/2i7’inde Mizzî’nin Tehzî-bü’l’Kemâl’i ile bazı ilâvelerle İhtisar etmiştir. Zeynüddin el-lrâkf, Mîzâ-nü’î-füdâl’ûe. bulunması gerektiği halde müellifin eserine almadığı 799 râviyi Zeyl Calâ Mîzani’l-ictidâl”nüe alfabetik olarak bir araya getirmiştir. Sibt Îbnü’l-Acemî. Mîzânü’l-ftidâi üzerinde Nakdü’n-nokşân fî mfyân’l-Mîzân veNeşlü himyân fî mi’yâri’l’Mîzân adlı iki çalışma yapmıştır. İbn Hacer el-Askalânî, 400’den fazla kaynağa başvurmak suretiyle eserin hem muhtasarı hem zeyli ve ikmali mahiyetindeki Lisânü’l-Mîzân’ını telif etmiş; ölümüne kadar kırk yedi yıl çalıştığı bu eserine hocası Zeynüddin el-lrâki”-nin Zeylindeki râvileri aynen alarak onları “zâl” rumuzuyla, aynı özelliklere sahip diğer râvilerden kendisinin tesbit ettiklerini ise ziyade anlamında “ze” harfiyle göstermiştir. Eserde cerh ve ta’dîli yapılan râvilerin sayısı çeşitli baskılara göre değişmektedir. İbn Hacer, 3577 râviyi Mîzânü-icfidal’de yer almalarına rağmen bu râvilerin Tehzîbü’t-Tehzîb’in aslı olan Tehzîbü’l-Kemâî’Ğe bulundukları gerekçesiyle onları Lisânü’l-Mîzân’a almamış, fakat eserinin son kısmında müstakil olarak zikretmiştir. İbn Hacer eser üzerinde başka çalışmalar da yapmış, kitapta sonradan belirlediği bazı hataları göstermek ve ona alınması gereken râvileri ilâve etmek üzere Tahrîrü’l-Mîzân’ı kaleme almış, Zehebî’nin aynı eserde gerekçesini söylemeden zayıf kabul ettiği râvilere dair Takvîmü’l-Lisâriı ve 2000’e yakın biyografi ihtiva eden Zeylü’l-Mîzân’ı yazmıştır. Lisânü’î-Mîzân’a dair Süyû-tî’nin de Zevû’idü’l-Lisân “ale’l-Mîzân adlı bir çalışması vardır. Muhammed Abdürraûf el-Münâ-vî, eî-Müntekö min Lisâni’l-Mîzân’m-da eserdeki mevzu, münker ve metruk rivayetleri alfabetik olarak bir araya getirmiştir. Lisânü’l-Mîzân ilk defa Haydarâbâd-Dekken’de yayımlanmış Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî eser üzerinde Fethu’l-mennân bimukaddimeti Lisânı’l-Mîzân adıyla bir çalışma yaptıktan sonra onu tahkik etmiş, son cildi fihrist olmak üzere tekrar neşretmiştir. Lisânü’l-Mîzân’ın yeni bir neşri de Abdülfettâh Ebû Gudde tarafından gerçekleştirilmiştir.
Kasım Ali Sa’d, Menhecü’z-Zehebî fî Mîzâni’l-iHidâl adıyla bir yüksek lisans tezi yapmış Muhammed İbrahim Dâvûd İşhâze el-Mevsılî de er-Ruvât elîezîne vessekahüm el-îmâm ez-Zehebî fî Mîzâni’l-iHidâl ve had tekelleme lîhim bcfzii’n-nükkad min hayşü-l-bid’a ismiyle hazırladığı mezuniyet tezini daha sonra yayımlamıştır. Mîzânü’l-iHidâ/’deki hadisler üzerinde Berku’t-Tevhîdî Sâhtozâde’nin ve Ebû Abdurrahman Mahmûd el-Cezâirî’nin de çalışmaları vardır.
TDV İslâm Ansiklopedisi