- Moriskolar Kimdir -Tarihçe, Tarihi-
- Moriskolar Kimdir -Ekonomik, Sosyal, Dini Hayat-
- Moriskolar Kimdir, Özellikleri
Gerek bu dönemde gerekse daha sonra telif edilen müslüman kroniklerinde, MaKkari’nin Neihu’t-tîb’i ile müellifi bilinmeyen Ahbârü’l-asr fî inkıdâ’i BenîNaşr dışında [Kahire 1343] Morisko meselesinin pek yankı bulmaması dikkat çekicidir. XV! ve XVII. yüzyıllarda ise birçok İspanyol tarihçisi bu konuda eserler telif etmiştir. Bunların temel özelliği devlet yanlısı bir bakış açısıyla kaleme alınmış olmalarıdır. Luis de Marmol Carva-jal’in Historia de la rebeliön y costigo de los moriscos del Reyno de Granada’sı [Malağa 1600] JaimeBleda’nın Deîensio îidei in causa neophytorum, sine morischorum Regni Valentiae’si [Valencia 1610] Pedro Aznar de Cardona’nın Expulsiön jusîuficada de los moriscos espanoles’i Huesca 16121,Diego Hurtado de Mendoza’nın Guerra de Granada’sı [Lisbon 1626] ve Marcos de Guadalahara y Javier’in Prodiciön y desüerro de los moriscos’u gibi örneklerde Moriskolar’ın “imansız müslümanların iş birlikçileri ve muhbirleri, inançlarında ve işlerinde sahtekâr, ilâhî iradeye karşı suç işlemekten kaçınmayan bir topluluk” şeklinde takdim edildiği görülmektedir.
XVII. yüzyılın sonlarından XVIII. yüzyıl ortalarına kadar Moriskolar tarihçilerin ilgi gösterdiği bir konu olmaktan çıkmıştır. Bu dönemde yapılan tek çalışma, İngiliz Michael Geddes’e aittir.[The History of the Expulsionof the Moriscoesoutof Spaİn in Reign of Phlllpp III, Londres 1702] XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Morisko meselesi yeniden tarihçilerin ilgisini çekmeye başladı ve XX. yüzyılın başlarına kadar bir dizi eser telif edildi. Bu çalışmalar arşiv malzemesini de kullanmış olmaları açısından önemlidir. Diğer taraftan bunların bazılarında ilk defa İspanya Krallığı’-nm Morisko politikasına ciddi eleştiriler yöneltilmiştir. Cânovas de Castillo [Historia General de Espana, Madrid 1890-1894] M. Danvila y CoIIado La expulsiön de los moriscos espanoles, Madrid 18891, P. Boronat y Barrachina [Los moriscos espanoles y su expulsiön, Valencia 1901] Menendez y Pelayo [Historia de los heterodoxos espanoles, Madrid 1880] savunmacı çizgide; Munoz y Gavira [Historia del alzamiento de los moriscos, su expulsiön de Espana…, Barcelona 1973] F. Janer [Condiciön social de los moriscos de Espana, Madrid 1857] Albert de Cİrcout [Histoire des mores, mudejares el des morisques, Paris 1846] Modesto Lafuente [Historia General de Espana, c. XIX, Barcelona 1889] ve Henry C. Lea [The Moriscos of Spain: Their conuersion and Expulsion, Philadeiphia 1901] tenkitçi çizgide yer alan müelliflere örnek gösterilebilir. XX. yüzyılın ilk yarısında azalan Morisko araştırmaları 1950’li yıllardan itibaren yeniden artmaya başladı; özellikle Fernand Braudel, H. Lapeyre, T. Halperin-Donghi. Joan Reglâ ve Luis Cardaillac gibi Fransız araştırmacıların konunun aydınlatılmasına önemli katkıları oldu. Bunlardan Braudel Morisko meselesini coğrafî, politik ve kültürel temelde medeniyetler çatışmasının bir uzantısı şeklinde değerlendirdi. Lapeyre topluluğun demografik yapısını ve Halperin- Donghi Belensiye Moriskoları’nın sosyolojisini incelerken Cardaillac da engizisyon mahkemelerine ait belgelerden hareketle Moriskolar’la hıristiyan İspanyollar arasındaki gündelik ilişkileri ortaya koymaya çalıştı. Joan Reglâ ise Moriskolar’ın birer sosyal grup olarak ele alınmasına öncülük etti. Öte yandan A. Hess ve Abdülcelîl et-Temîmî, ilk defa arşiv belgelerinden yararlanıp Morisko – Osmanlı ilişkilerinin aydınlatılmasına ciddi katkılar sağladı. Bu iki araştırmacının ve daha sonra yine Osmanlı arşiv belgelerini kullanan diğer bazı araştırmacıların çalışmaları neticesinde, önceleri özellikle Arap dünyasında yaygın biçimde kabul gören Osmanlilar’ın Endülüs müslümanlanna yardım etmediği görüşü bugün artık geçerliliğini yitirmiş bulunmaktadır. Abdülcelîl et-Temîmî ayrıca, Merkezü’l-buhû-si’l-Osmâniyye ve’l-Mûriskiyye adı altında bir araştırma merkezi kurdu. Bu merkez sempozyumlar düzenlemek, araştırmalar yaptırmak, neşriyatta bulunmak suretiyle çalışmalarını aktif bir şekilde sürdürmektedir.
TDV İslâm Ansiklopedisi