VIII. yüzyıldan itibaren bütün Doğu Afrika sahillerinde olduğu gibi Mozambik sahillerinde de müslümanların yaşadığı bilinmekle birlikte İslâmiyet’in ülke içindeki yayılışı konusunda yeterli malûmat yoktur. Portekiz sömürge idaresinin kurulmasıyla birlikte bölgeye gelen Cizvit papazları Luabo, Quelimane, Tete ve Mozambik adasında müslümanları ve yerli halkı hıristiyanlaştırma faaliyetlerine giriştiler. Mozambik’in Zambeze vadisine yerleşen Augustine ve Dominiken papazları ise kendilerini misyonerlik faaliyetlerinden ziyade fildişi, altın ve köle ticaretine verdiler.
Ülkenin iç kısımlarında yerliler arasında İslâmlaşma daha ziyade XVIII. yüzyılın başında Portekizliler’in Hindistan’dan getirdikleri müslümanlar vasıtasıyla başladı. Ancak müslüman sayısındaki artış Portekiz sömürge idaresini rahatsız edince göçe bir sınırlandırma getirildi. 1750’de müslümanların Mozambik yerlilerinden köle edinmeleri bunları müslümanlaştırdıkları gerekçesiyle ağır şartlara bağlandı. Bu dönemde Hintli müslümanların ileri gelenleri sahildeki Inhambane’de Kur’an okulu açarak İslâmî eğitim vermeye başladılar. 1770 yılında Macuana’da önemli sayılacak bir İslâmlaşma gerçekleşti. Bölgede çok sayıda çocuğun sünnet edilmesi ve yeni camilerin ibadete açılması Portekiz yönetimini rahatsız etti.
XIX. yüzyılın başında Cabo Delgado’da 50.000 civarında müslüman bulunduğu tahmin edilirken Mozambik adasının kara kısmında 20-30.000 müslüman yaşamaktaydı. Müslümanların sayısının giderek artmasında Uman’ın başşehri Mas-kat’taki taht merkezini Zengibar adasına taşıyan Bû Saîd hanedanının büyük tesiri olmuştur. Portekiz sömürgeciliğinin Doğu Afrika’daki en büyük rakibi olan bu hanedanın Mombasa’dan Kilve’ye kadar uzanan sahilde hâkimiyet kurması Doğu Afrika müslümanlarına rahat bir nefes aldırdı. Kilve XVI. yüzyıl öncesindeki gibi yeniden önem kazandı. Bu durum, şehrin güneyindeki Mozambikli müslümanların dinî ve ticari hayatlarının canlanmasına katkı sağladı. Aynı dönemde Angoche, Kİlve’den sonra bölgenin en önemli merkezi oldu. 1836 yılında köle ticareti yasaklanınca müslümanlar sahile yakın bölgelerde yaşayan Makua etnik grubu içinde tebliğ faaliyetine başlayarak bunların önemli bir kısmını müslümanlaştırdılar.
1866’da Mozambik’in kuzeyindeki Ma-konde etnik grubunun sahile yakın bölgelerde yaşayan önemli bir kısmı müslümandı. 1875-1876 yıllarında Mozambik’in iç kısımlarını gezen Elton, İslâmiyet’in ülkenin birçok bölgesinde yayılmış olduğunu söyler. Tanzanya, Malavi ve Mozambik devletlerinin ortak sınır bölgelerinde yaşayan önemli etnik gruplardan Yaolar’ın reisi III. Makanjila Banali’nin 1870’te İslâmiyet’i kabul etmesinin ardından idaresindeki yerleşim birimleri birer İslâmî tebliğ merkezi haline geldi. 1880’li yıllarda Komor adalarında giderek yaygınlaşan Şâzeliyye ve Kâdiriyye tarikatlarına mensup şeyhler 1910-1920 yıllarında Mozambik’te İslâm’ın yayılmasına büyük katkı sağladılar.
Mozambikli müslümanların Osmanlı Devleti’yle de temas halinde oldukları bilinmektedir. 1862’de Güney Afrika’ya tebliğ ve irşad için gönderilen Ebûbekir Efendi Mozambik’e birkaç defa gitmişti. Ha-midiye Hicaz demiryolu yapımı esnasında Lourenço Marques’teki İslâm Encümeni tarafından toplanan para yardımı İstanbul’a ulaştırılmış, bunun üzerine yardımda bulunan Mozambikli müslümanlar II. Abdülhamid tarafından madalya ile ödüllendirilmiştir.
XX. yüzyılın başında Mozambik’teki önemli İslâmî merkezlerden biri olan An-goche’ta on beş cami ve Kur’an okulu bulunuyordu. Portekiz sömürge idaresi bu dinî canlılıktan rahatsız oldu. 1903’te müslümanların evleri ve camileri yıkılıp yağmalandı. Buna rağmen Komorlu âlimler, İslâm hukuku öğretmek ve Arapça eğitimi vermek için Angoche’a gelmekten vazgeçmediler. 1937’de Mozambik sahillerindeki bütün Kur’an mekteplerini ve camileri kapatan Portekiz sömürge idaresi müslümanların baskısı sonucu ertesi yıl bu kararından vazgeçti. Portekiz Misyoner Atlası’na göre 1954 yılında ülkede toplam 800.000 müslüman, 796.403 Katolik ve 200.000 Protestan bulunuyordu. Ayrıca 10.000 civarında Hint asıllı müslüman uzun yıllardır Mozambik’te yaşamaktaydı.
Bağımsızlıktan sonraki ilk on yıl Mozambik müslümanları için çok sıkıntılı bir dönem oldu. 1976’da Mozambik Kurtuluş Cephesi’nin ülkedeki dinî amaçlı dernekleri yasaklaması üzerine Dârüsselâm’-da okuyan Mozambikli müslüman öğrenciler ülkelerinde İslâm’a aşırı baskı yapıldığını söyleyerek olayı dünya gündemine taşıdılar. Mozambik Kurtuluş Cephesi 1983te Mozambik Müslümanlar Konseyi’ni [Councİl of Muslims of Mozambique Cıslamo] resmen tanıdı. Ancak müslümanlar Arabistan ve Uman ile iş birliği yaptıkları gerekçesiyle 1989 yılına kadar yönetimden dışlandı. 1990’da müslü-manları bir idarî çatı altında toplamak için Congresso Islamico adıyla yeni bir teşkilât kuruldu. 1993 yılında yapılan çok partili seçimler Mozambik’te dinî hayatı bir ölçüde rahatlattı.
Ülkede daha çok kuzeyde yoğunlaşan müslüman nüfusun oranıyla İlgili olarak % 20-30 arasında farklı rakamlar verilmekte, bazı müslüman araştırmacılar bu oranın% 50’yi aştığını, ancak dinî ve siyasî sebeplerle düşük gösterildiğini belirtmektedir. Sahil kesiminde yaşayan Sevâ-hilî müslümanların tamamına yakını Şafiî, Hindistan’dan gelenler ise Hanefî mezhebine mensuptur. Müslümanların yönetimde hemen hemen hiç söz hakkı bulunmamakta, 1990 yılından itibaren müslü-manları kabinede tek bir müslüman bakan temsil etmektedir. Adalet ve din işlerinden sorumlu Joseph Abboud adındaki bakanın girişimleri sonucunda 1994’te İslâm Konferansı Teşkilâtı’na aslî üye olan Mozambik bir yıl sonra da İslâm Kalkınma Bankası üyeliğine kabul edildi. 1994’te Mozambik Kurtuluş Cephesi ile Mozambik Millî Direnişi arasındaki rekabet, bu iki partinin aday listelerine müslüman-ların önde gelenlerini koyma yarışına girmesine sebep oldu; müslümanlar tarafından kurulan Mozambik Bağımsızlık Partisi (PIMO) seçimlerde oyların sadece % 1’ini alabildi. Müslüman milletvekillerinin girişimiyle 1996yılında kurban bayramı resmî tatil olarak kabul edildi. 2000 yılında Mozambik’teki müslüman gençlere yüksek derecede İslâmî eğitim imkânı sağlamak üzere Mûsâ b. Bîk Üniversitesi açıldı.
- Mozambik Tarihi, Ülke Tarihçesi
- Mozambik Fiziki, Beşeri Coğrafya, Dini, Etnik Yapı
- Mozambik Başkenti, Yüzölçümü, Nüfusu
TDV İslâm Ansiklopedisi