Muallel. Sened veya metninde herkesin göremeyeceği bir kusuru bulunan hadîs.
Sözlükte “illeti açığa çıkarılmış” anlamındadır. Terim olarak ilk bakışta Kusursuz göründüğü halde araştırıldığında sıhhatini yok edebilecek gizli bir sebebe dayalı kusuru bulunan hadis için kullanılır. Bu tür hadisler ma’lûl ve muall diye de anılmakta olup Buhârî, Tirmizî, Dârekut-nî ve Hâkim en-Nîsâbûrî gibi muhaddis-ler ma’lûl terimine yer vermişlerdir. Hem ma’lûl hem mualleli dil kuralları açısından doğru bulmayan, mual kelimesinin bu anlamı daha iyi karşıladığını söyleyenler varsa da İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî’-den önceki dönemde birçok muhaddis tarafından kullanılan, terimlerin yerleşmesinden sonra da bu şekilde kabul gören muallel tercih edilmiştir.[Tecrid Tercemesi, I, 176] Bir rivayeti muallel yapan gizli kusura İllet, bu illeti ortaya çıkaran kimseye muallH, bu tür rivayetleri konu edinen ilim dalına da ilelü’l-hadîs denir. İlk devirlerden itibaren muhaddisler hadislerin doğru bir şekilde rivayet edilmesi için birtakım esaslar belirlernişse de zaman zaman hatalar yapılmış ve bazı hadislerde bir kısmı ilk bakışta farkedilen, bir kısmı da ancak araştırmalar sonucu ortaya çıkan kusurlar (illetler) meydana gelmiştin.
Hadis kitaplarında muallel hadisin çeşitli örnekleri bulunmaktadır. Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Mûsâ b. Ukbe – Ebû İshak es-Sebîî- Ebû Bürde el-Eş’arî- Ebû Mûsâ e!-Eş’arî senediyle naklettiği, Hz. Pey-gamber’in, “Ben günde yüz defa Allah’tan af diliyor ve ona tövbe ediyorum” dediğine dair hadis bunlardan biridir. Bu hadis ilk bakışta gerek sened gerekse metin açısından kusursuz ve sahih görünmektey-se de derinlemesine araştırıldığında babası Ebû Mûsâ el-Eş’arî’den çeşitli rivayetleri bulunan Ebû Bürde’nin bu hadîsi ondan nakletmediği, Müslim’in es-Şahîh’inöe olduğu gibi Ebû Bürde – Egar el-Müzenî senediyle rivayet ettiği farkedîlmiştir [Müslim, “Zikir”, 41, 42] Senedde Egar el-Müzenîyerine yanlışlıkla Ebû Mûsâ el-Eş’arTnin zikreclildiği ancak rivayetlerin derlenip araştırılmasıyla açığa çıkmış ve hadisin muallel olduğu anlaşılmıştır.[Tecrid Tercemesi, I, 184-185] Bir rivayetteki illeti ortaya çıkarma işi, hadis ilimlerinin en karışık ve en ince konularından biri olup bunu ancak geniş bir anlayış, güçlü bir hafıza, râvilerin dereceleri hakkında tam bir bilgi, isnad ve metinlere dair kuvvetli bir meleke sahibi âlimlerin yapması mümkündür.
Bir hadiste illet bulunduğu muhaddis-lerin tesbit ettiği usul çerçevesinde belli olmaktadır. Bunun için muhaddis ele aldığı hadîsin bütün tariklerini bir araya getirir. Her bir râvisini adalet ve zabt açısından inceler. İsnadlardaki hoca ve talebelerin birbirinden olan rivayetlerini araştırır. Tedlîs ve irsal yapan ravilerle ihtilata konu olanları bulup ortaya çıkarır. Semâ ve arz yoluyla alman rivayetlerle icâze ve münâvele yoluyla alınanları ve bunların edâ sığalarını gözden geçirir. Râvinin hadisi teK başına rivayet edip etmediğini, kendisinden daha güvenilir râvilere muhalefetinin bulunup bulunmadığını araştırır. Aynı şekilde râvinin vehm, mürsel veya münkatr rivayetleri muttasıl gösterme yahut hadisleri birbirine karıştırma gibi bir kusuru varsa bunu gösterir. Ancak bu çalışmalardan sonra sened veya metninde illet tesbit edilen hadisin muallel olduğu söylenebilir.
Hadisi muallel kılan gizli illetler pek çok olup Hâkim en-Nîsâbûrî bunlardan on tanesini zikretmiştir. Bu tür hadislerde illet genellikle İsnadda bulunmakla beraber bazan metinde, bazan hem senedde hem metinde görülebilir. İsnaddaki illet hem isnadın hem metnin sıhhatini zedeleyebilir. Senedde illet daha çok râvinin mürsel hadisi mevsûl, mevsûlü mürsel, mevkufu merfû, merfûu mevkuf olarak rivayet etmesi, iki hadisin senedini birbirine katması, isim, künye ve nisbeleri benzeyen râvileri birbiriyle karıştırması, sahâbîyi tabiî, tabiîyi sahâbî zannetmesi, kendisinden hadis duyduğu sanılan kimseden aslında duymamış olması ile meydana gelir. Metinde illet ise noktalama, yanlış okuma ve harf hatası yapma (tashîf, tahrîf) neticesinde hadis metninin anlamının değişmesi, metinde bulunmayan bir sözün açıklama için metne sokulması, bir hadis metninin başka bir metnin içine yerleştirilmesi vb. konularda hata yapılmasıyla meydana gelir.
Birçok güvenilir râvinin hadisinde rast-lanabilen illetin tesbiti kişiden kişiye değişmektedir. Hadis ilimleri konusunda derin bilgiye sahip olmama ve hadislerin bütün tariklerini elde edememe gibi sebeplerden dolayı birinin illet saydığı bir hususu bir başka âlim illet kabul etmeyebilir. Ayrıca illetin tesbitinde daha çok ipuçlarına dayanan zann-ı gâlible hareket edildiği ve kesin delillerle ispat edilemediği için verilen hükümlerde ihtilâf olabilmektedir. Bu sebeple, “Bu hadis falan kimse ile ma’lûldür” veya, “Bu hadiste şu illet vardır” şeklinde bir ifade görüldüğü zaman kesin hüküm vermekte acele etmemek gerekir.
Bazı muhaddisler illet ve muallel kelimelerini bilinen anlamları dışında kullanmış, Tirmizî neshe illet demiş bazıları râvilerde görülen yalancılık ve dalgınlık gibi cerh sebeplerini illet diye nitelemiş bir kısmı da irsal gibi kesin cerh sebebi olmayan kusurları illet olarak isimlendirmiş, sahihin kısımları içinde ma’lûl ve şâz sahihlerden söz edenler bile olmuştur. Nitekim Ebû Ya’lâ el-Halîlî, güvenilir kimselerin muttasıl olarak rivayet ettiği bir hadisin bir râvî tarafından mürsel olarak rivayeti hakkında “sahîhun ma’lûlün” ifadesini kullanmıştır. Endülüslü ve Mağribli muhaddislerin çoğu kusuru gizli olsun açık olsun kabul şartlarına muhalif olup irsal, inkıta, i’dâl, tedlîs ve ıztırâb içeren bütün rivayetleri muallel diye adlandırmıştı. Ancak İbn Hacer el-Askalânî bu görüşlere katılmamış ve bir hadise muallel denilebilmesi için onda mutlaka gizli bir illetin bulunması gerektiğini söylemiştir.
Râvinin yanılmasından kaynaklanan bir illetin cerh ile bir ilgisi bulunmamaktadır. Zira cerh, hadisin isnad veya metninde herkes tarafından kolayca görülebilen bir kusur yüzünden onun zayıf olduğuna hükmetmekten ibarettir. İllet bilinmeden cerh yapılamaz. Bir hadisin sened veya metninde illetin bulunduğu bilinmediği sürece hadis kusursuz yani sahih kabul edilir. Fakat hatanın ortaya çıkmasından sonra hadis muallel adını alır ve zayıf sayılır.
II. (V11I.) yüzyılın ortalarından itibaren Şu’be b. Haccâc, Yahya b. Saîd el-Kattân, Yahya b. Maîn, Ali b. Medînî, Ahmed b. Hanbel, Buhârî, Müslim, Tirmizî, îbn Ebû Hatim ve Dârekutnî gibi âlimler muallel hadise dair eserler kaleme almışlardır. Hüseyin b. Muhsin el-En-sârî el-Beyânü’l-mükemmel fi beyâ-ni’ş-şâz ve’l-mtfalle!, Halîl İbrahim Molla Hatır el-Hadîsü’I-mu’allel adlı çalışmalarında muallel hadisi usul ilmi açısından incelemişlerdir.
TDV İslâm Ansiklopedisi