Muhammed Bakır Yezdi Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi

Muhammed Bakır Yezdî (ö. 1047/1637’den sonra) Matematikçi -astronom.

Hayatı hakkında kaynaklarda hemen hemen hiç bilgi bulunmayan Muhammed Bakır b. Zeynelâbidîn Yezdî, Şah I. Abbas ve Şah Safî dönemlerinde İran’da yetişmiş klasik İslâm matematiğinin son büyük temsilcilerinden biridir. Bazı kaynaklar­da Bahâeddin el-Amilî’nin (ö.1031/1622) öğrencisi, bazılarında ise hocası olarak gösterilen Yezdî “Uyûnü’l-hisâb adlı eserinde Giyâseddin Cemşîd el-Kâşî’nin Miftâhu’l-hisâb’ma zengin katkılarda bulunan matematik­çi sıfatıyla dikkat çeker. Ne zaman vefat ettiği bilinmemekle beraber Uyûnü’l-hisâb’ı 1047’de (1637) tamamladığı ve 1069-1075 (1659-1664) yılları arasında telif edilen Rebîü’l-müneccimînûe ken­disinden rahmetle söz edildiğine göre bu ta­rihler arasındaki bir yılda ölmüş olmalıdır.

Yezdî’nin matematiği, tevarüs ettiği Semerkant matematik-astronomi oku­lunun birikimi üzerine kurulmuştur. Onun özellikle hesâb-i Hindî temelinde algoritmik hesabı, Osmanlı coğrafyasındaki çağ­daşı Ali Efendi’ye [ibn Hamza] benzer bi­çimde en son sınırlarına ulaştırdığı görü­lür. Bu çerçevede Cemşîd el-Kâşî’nin on­dalık kesirler konusunda yaptıklarını Takıyyüddin er-Râsıd’in seviyesinde olmasa da dikkate almıştır. Yezdî’nin en önemli başarısı sayılar teorisindedir. Dost sayılar konusunda Sabit b. Kurre’den başlayıp Kemâleddİn el-Fârisîve İbnü’l-Bennâ üze­rinden o güne ulaşmış çalışmaları sürdüren Yezdî, daha sonra Descartes’a nisbet edilen 9363584-9437056 dost sayı çiftini de ilk defa hesaplayan matematikçidir. Ali Rızâ Ca’ferî Nâînî’ye göre antik sayılar teorisinde bulunmayan yeni bir sayı türü de keşfetmiştir. “Eşit ağırlıklı sayılar” de­nilen bu sayılar şu biçimde dile getirilebi­lir: a ve 5 gibi iki doğal sayının bölenleri topiami birbirine eşitse, yani d (a) = ö (b) ise a ve b eşit ağırlıklı sayılardır. Yezdî bunlara 39 ve SS’i örnek verir.[bölenler toplamı 17] Yezdî’nin torunu Muhammed Bakır b. Muhammed Hüseyin ise bunlara 12 ve 26 çiftini ekler.[ bölenleri toplamı 16] Yezdî, Ahmed b. HalîFin baş­lattığı kombinasyon hesabı ile dayandığı temel kavramlar üzerinde de durur ve bu konulan tekrar ele alarak kombinasyon hesabında Cemşîd el-Kâşîve Takıyyüddin er-Râsıd gibi geç dönem matematikçile­rinin çalışmalarını tamamlar. Onun ma­tematikte girdiği diğer önemli bir konu da sayılar teorisini ve cebiri ilgilendiren be­lirsiz denklemlerin hem tam hem rasyo­nel analizidir. Kerecî okulunun analitik an­layışı çerçevesinde yürüttüğü araştırma­larında örnek olarak vz=x^+…+xzn denk­leminin tam sayı çözümünü araştırmış ve tamamen sayısal (aritmetik) bir çözüm teklif edip bunun için de xt’in çift ve tek­lik durumlarını mod 4 ve mod 8’e eşit­lenecek biçimde hesaplamıştır. Ayrıca üçüncü dereceden denklemler konusun­da yine Kerecî okulunun analitik anlayışı içerisinde üçüncü dereceden bazı özel tür denklemlerin köklerini nümerik ola­rak tesbit etmiş, bu arada an-ö”‘in açılı­mı üzerinde durmuştur. Yezdî’nin mate­matik çalışmalarında dikkati çeken önemli noktalardan biri de Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Grekler’in hendesî matematiğine ilişkin tercüme metinlerine yaptığı tahrirler üze­rine şerh ve haşiye yazmasıdır. Öte yan­dan diğer bazı eserlerinde de Cemşîd el-Kâşî ile Bahâeddin el-Âmilî’nin temsil et­tiği algoritmik matematiği geliştirmiştir.

Eserleri

Matematik.

1. Uyûnü’l-hisâb. Hesâb-ı Hindî sahasındaki kitap po­zitif tam ve rasyonel sayılar aritmetiğiyle kök hesabı, hesâb-ı sittînî, mesaha, dört orantılı sayı, çift yanlış hesabı ve cebirle denklem çözümlerini ihtiva eden yedi bö­lümden oluşur; dost sayılar konusunda bir zeyil içeren nüshaları da bulunmak­tadır. Çok sayıda yazma nüshası bulunan eser, Hint-İran dünyası yanında az ol­makla birlikte Osmanlılar tarafından da kullanılmıştır. Muhammed Bakır b. Mîr Muhammed İsmail Hâtunâ-bâdî (ö. 1127/1715) tarafından Farsça’ya tercüme edilen eseri Yezdî’nin torunu Muhammed Bakır b. Muhammed Hüse­yin 1106’da (1695) Kifâyetü’l-Iübâb îî şerhi müşkilâti ‘Uyûni’l-hisâb adıyla şerhetmiş ve bazı konularda yeni katkı­larda bulunarak genişletmiştir.

2. Şerhu Hulâşati’l-hisâb. Bahâeddin el-Âmilî’nin Ri-sâlet-i Baha’iyye adıyla da bilinen ünlü matematik kitabının şerhidir Eserin ders kitabı olması sebebiyle Âmilî tarafından kısaca incele­nen konular Yezdî’nin şerhinde ayrıntılı biçimde ele alınmıştır.

3. Şerhu’l-makâleti’l-câşire min tahrîri Uşûîi Öklidis. Nasî­rüddîn-i Tûsî’nin. sürekli niceliğe dayalı İrrasyonel sayıların araştırması olan Öklid’in Üşürüne yaptığı tahririn onuncu makalesinin şerhidir.

4. Haşiye calâ Tahrîri’Ukü-re ve’l’üstuvâne. Archimedes’in Kitâbü’l-Küre ve’l-üstuvâne adlı eserinin Nasîrüddîn-i Tûsî tarafından yapılan tah­ririne haşiyedir.

5. Havâşî calâ tahrîri Kitâbi’l-eşkâli’l-küriyye H-Menâlâvus. Menelaus’un küreler konu­sundaki eserinin şerhidir.

6. Şerhu tahrîri Ki-tâbi’1-Vker li-Tedusius. Thedosios’un küreler hakkındaki hendesî eserinin şer­hidir.

7. Fütûhât-ı Gaybiyye. Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî’nin Kitâb iîmö yeh-tâcü ileyhi’ş-şâni” min dmâli’l-hende-se adlı eserinin Farsça şerhidir.

Astronomi-Astroloji

1. Şerhu Mücmeli’l-uşûl Kûşyâr b. Lebbân’ın astroloji konusundaki ünlü eserinin şerhidir.

2. Tuhietü’l-müneccimîn. Astroloji ko­nusunda genel bir eserdir.

3. Matla’u’l-envâr ve matla’u’l-enzâr. Astronomiye dairdir.

4. Mİzânü’ş-şafâ^ih. Usturlap hakkın­dadır.

TDV İslâm Ansiklopedisi