Afgan kabilelerine dayanarak ilk millî Afgan Devleti’ni kuran Ahmed Şah Dürrânî oldu. XVII. yüzyıl sonlarına doğru Herat civarına gelip yerleşen Abdâlîler’in Sadozay kolunun reisi olan Muhammed Zaman Han’ın oğlu Ahmed Şah, gösterdiği cesaret, zekâ ve kabiliyet ile kısa zamanda Afganistan’ı ele geçiren İran Hükümdarı Nâdir Şah’ın gözüne girerek Mâzenderân valisi tayin edildi. Nâdir Şah’ın seferlerinin çoğuna katılarak kumandanlık tecrübesi edinen Ahmed Şah. 1747’de Nâdir Şah’ın öldürülmesinden sonra İran’ın içine düştüğü karışıklıktan faydalanarak Kandehar’ı ele geçirdi ve orada Abdâlî reisleri tarafından hükümdar ilân edildi. Bu arada kendisine biat eden kabile reislerinin aldığı bir kararla “İnciler incisi” mânasına gelen “Dürr-i dürrân” unvanı verilen Ahmed Şah, Kabil ve çevresini de devletine kattıktan sonra sırasıyla Galzaylar’ı, Özbekler’i. Tacikler’i ve diğer kabileleri idaresi altına alarak Afganistan’ın yegâne hâkimi oldu. Kurduğu devletin sınırlarını genişletmek amacında olan Ahmed Şah Dürrânî, 1748-1760 yıllan arasında Hindistan’a yaptığı dört seferde Bâbürililer’e karşı başarılar elde etti ve daha sonra da İran’a karşı giriştiği fetih hareketleri ile Herat ve Meşhed’i ülkesine katmaya muvaffak oldu. Bu arada, İstanbul’a elçi gönderip Osmanlı Hükümdarı III. Mustafa’ya, birlikte hareket ederek İran Devleti’ni ortadan kaldırmayı teklif ettiyse de müsbet cevap alamadı. Ahmed Şah, Hindistan’da bir kuvvet haline gelen Sihler üzerine 1762 ve 1764’te iki sefer yaparak güney hudutlarını emniyet altına aldı.
Ahmed Şah’ın 1772’de ölümünden sonra yerine geçen oğlu Timur Şah zamanında (1772-1793), içte kabileler arasındaki çekişmeler hızlandı. Dışta ise Sihler’e karşı başarı sağlanamaması dolayısıyla Lahor elden çıktı (1775) Diğer taraftan Belûcîler’in daha müstakil hareket etmelerine göz yumuldu. Devletin başşehri Kabil’e taşındı (1775). Timur Şah’ın ölümü üzerine (1793), yerine geçen oğlu Zaman Şah’ın yedi yıllık iktidar döneminde iç karışıklıklar hanedanın yıkılmasına sebep olacak kadar büyüdü, ayrıca bu dönemde büyük toprak kayıpları da oldu. Zaman Şah’ın tutumu kardeşleri Mahmud ve Şücâülmülk’ün saltanat iddiasıyla isyan etmelerine ve daha önce babasını öldürttüğü Barakzaylar’ın (Muhammedzay) reisi Fetih Han’ın Mahmud ile birleşmesine sebep oldu; bu birleşik kuvvetlere mağlup olan zaman Şah iktidardan uzaklaştırılarak yerine kardeşi Mahmud Şah geçti. Ancak Fetih Han’ın büyük kabile isyanlarını bastırmaya çalıştığı sırada Şücâülmülk Kabil’i ele geçirip Mahmud Şah’ı hapsettirdi ve tahta çıktı. Fakat harekete geçen Fetih Han’ın önünde mağlûp olan Şücâülmülk Hindistan’a kaçıp hâkim durumdaki İngilizler’e sığınınca Mahmud Şah da ikinci defa tahta çıkma fırsatı buldu. Bu gelişmeler Barakzaylı Fetih Han ve kardeşlerinin büyük nüfuz kazanmalarına ve Mahmud Şahı tahakkümleri altına almalarına yol açtı. Mahmud Şah’ın rızasıyla Fetih Han’ın Öldürülmesi (1818) üzerine, kardeşlerinden Dost Muhammed, Mahmud Şah’ın üzerine yürüdü ve onu bozguna uğratarak Sadozaylar’ın kontrolünde olan Herat’a kaçmak zorunda bıraktı (1819), Bu arada, daha önce İngilizler’e sığınmış olan Mahmud Sah’ın kardeşi Şücâülmülk. topladığı kuvvetlerle Kandehar’a hücum etti. Şücâülmülk’ü tekrar mağlûp eden Dost Muhammed, Kandehar’ı kardeşi Kühendil’e bırakarak kendisi Kabil’de hükümdarlığını ilân etti (1819) ve böylece Afganistan’da hanedan değişmiş oldu. Bu iç karışıklıklar sırasında Sihler Peşâver’i ele geçirdiler. Kuzey Hindistan’daki eyaletlerin de elden çıkmasından sonra Dost Muhammed, Afgan Devleti’nin hükümdarı oldu. Ancak Ruslar’ın kışkırtması ile Herat’ı almaya kalkışan İran’ın saldırmasından çekinen İngilizler. 1839’da Sihler’le ittifak yaparak Afganistan’ı işgal ettiler. İngiliz işgalinin Afganistan üzerinde etkileri menfi oldu. Her ne kadar Dost Muhammed üç yıl İçinde İngilizler’i ülkeden çı-kardıysa da dağılan birliğin yeniden sağlanması yıllar aldı.
Dost Muhammed’in 1863te ölümüyle oğulları arasında başlayan saltanat mücadelesi kanlı bir iç savaşa dönüşmüşse de. beş yıl sonra, büyük oğlu ve meşru veliahdı Şîr Ali kardeşlerini yenerek tek başına tahta hâkim oldu (1868). Ancak Ruslar’ın Afganistan’a yaklaşma politikası takip etmeleri üzerine İngilizler ülkeyi 1878 sonlarında ikinci defa işgal ettiler. Bu duruma engel olamayan Şîr Ali Han kaçarak, Türkistan’ı işgal etmiş olan Ruslar’a sığındı ve orada öldü (1879). İngiliz işgalinin 1880’de sona ermesi üzerine, daha önce amcası Şîr Ali Han’a yenilip Türkistan’da Ruslar’a sığınmış olan Abdurrahman Han Afgan tahtına geçti (1880). Onun zamanında İngillzler’in bugünkü Güney Afganistan sınırını tesbit etmeleri ve Hayber Geçidinin Hindistan sınırlan (şimdiki Pakistan) içinde bırakılması, pek çok Afganh’nın anavatan dışında kalmasına yol açtı. İngiliz tekliflerini reddetmesi halinde ülkenin yeniden işgal edilmesinden korkan Abdurrahman Han, 12 Kasım 1893’te, “Durand Hattı” olarak bilinen antlaşmayı imzalamak mecburiyetinde kaldı ve bu parçalanma daha sonraları Afganistan’ın felâketine yol açan gelişmelerin başlangıcı oldu. Abdurrahman Han iç çekişmelerin ve dış istilâların altüst ettiği Afganistan’ı ve düşman kamplara bölünmüş olan Afgan halkını çok sert ve kanlı tedbirlerle kontrol altına aldıktan sonra, sağlığının bozulması sebebiyle, tahtını büyük oğlu Habîbullah Han’a bıraktı ve üç gün sonra da öldü (1901). Habîbullah Han ise. babasının döneminde sürgüne gönderilen birçok hanedan mensubunu geri çağırarak yeni görevlere tayin etti. Avrupa teknolojisi de Afganistan’da bu dönemde yayılmaya başladı.
19 Şubat 1919’da öldürülen Habîbullah Han’ın yerine, yenilik taraftan bir kişi olan oğlu Emânullah Han geçti. Kayınpederi Mahmud Beg Tarzf nin yardımı ile Afgan Devleti’nin iç teşkilâtını yeniden düzenleyen Emânullah Han. Afganistan’ın istiklâlinin tanınması çalışmalarına da girişti. Mahmud Beg Tarzî Afganistan’ı tanıtmak için Mahmud Velî Han başkanlığında bir heyeti Rusya ve Avrupa devletlerine göndermekle işe başladı. Emânullah Han’ın bu bağımsız siyaseti ve bilhassa Sovyet rejimi ile münasebetlerini geliştirmeye çalışması, İngilizler’le arasının açılmasına sebep oldu ve bu anlaşmazlık kısa zamanda savaşa dönüştüyse de çok geçmeden 8 Ağustos 1919’da Ravalpindi Antlaşması imzalanarak savaşa son verildi. Daha sonra Sovyetler Birliği ile 28 Şubat 1921’de bir antlaşma imzalandı, ertesi gün Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti ile yapılan 1 Mart 1921 tarihli antlaşmayla da Türkiye’den uzman öğretmen ve subay gönderme taahhüdü alındı. Emânullah Han’ın çıktığı Hindistan, Avrupa, Sovyetler Birliği ve Türkiye gezisinden (1927-1928) döndükten sonra, daha önce giriştiği sosyal reformlara hız vermesi halk arasında tepki ile karşılandı. Bu tepkiler bir süre sonra isyanlara dönüşünce sonuçta Emânullah Han ülkesini terketmek zorunda kaldı (1929).
Başşehir Kabil’in isyancıların eline geçmesi üzerine, daha önce Emânullah Han tarafından Fransa’ya sürgüne gönderilmiş olan ordu kumandanı Nâdir Han ve kardeşleri derhal geri dönerek Peşâver üzerinden Afganistan’a girdiler ve topladıkları kuvvetlerle kısa zamanda Kabil’i kurtardılar. Bu başarı halk tarafından memnuniyetle karşılandı ve kabile reislerinin iştirak ettiği bir mecliste, hanedanın kurucusu Dost Muhammed Han’ın kardeşinin torunu olan Nâdir Han Afganistan hükümdarı ilân edildi. [16 Ekim 1929] “Şah” unvanını alarak Afganistan tahtına çıkan Nâdir Han, halkın benimsemediği reformlardan mümkün olduğu kadar uzak kalıp din adamlarının da fikirlerini alarak İslâmî esaslara dayalı bir idare kurdu ve kısa sürede sükûneti temin etmeye muvaffak oldu. 31 Ekim 1931 tarihinde yürürlüğe giren anayasa, küçük ilâvelerle 1964 yılına kadar geçerliliğini korudu. Eğitim ve öğretime Önem veren Nâdir Şah Afgan ordusunu da yeniden ve modern bir şekilde teşkilâtlandırdı. Mevcudu 40.000 civarında olan orduya devamlı subay yetiştirmek için askeri okullar ve akademiler açtı. Nâdir Şah ayrıca memleketin bütün bölgelerini başşehir Kabil’e bağlayacak şekilde yol yapımına girişti. Kasım 1933te şahsî bir düşmanı tarafından öldürülen Nâdir Şah’ın yerine, ülkede kargaşalık çıkmasına fırsat vermeyen kardeşlerinin desteğiyle, oğlu Zahir Şah geçti. Zahir Şah devrinde Afganistan’ın dış politikası tarafsızlıkla yürütülmeye çalışıldı. 1937’de Türkiye, İran ve İrak ile birlikte Sâdâbâd Paktı’na giren Afganistan. II. Dünya Savaşı’nda da bu tutumunu devam ettirdi. İngilizler’in Hindistan’dan çekilmesi üzerine. 1947’de Pakistan ve Hindistan adı altında iki ayrı devlet kuruldu; ancak daha önce Durand Hattı ile Hindistan’a bırakılmış olan Afganlar’la meskûn yerleri Afganistan’ın istemesi Pakistan ile ihtilâfa yol açtı. İngiltere’nin yeni silâhlar vererek Pakistan ordusunu modernize etme çabaları Afganistan’ı Sovyetler Birliği’ne yaklaşmaya şevketti. İki ülke arasında başlayan siyasî dostluk 1954-1961 arasında karşılıklı ziyaretlerle ve imzalanan ekonomik, kültürel anlaşmalarla takviye edildi. Yeni yollar, fabrikalar ve elektrik santralleri inşası ile Afganistan’da etkisini göstermeye başlayan Sovyetler Birliği’nin İçteki taraftarları Başbakan Dâvud Han ile Dışişleri Bakanı Nâdir Han oldu.
Zahir Şah ülkede gittikçe artmakta olan Sovyet nüfuzunu önlemek için Dâvud Han’t başbakanlıktan azledince, bu durum birtakım yeni gelişmelere yol açtı. Sovyetler, Dâvud Hanı destekleyerek 1973’te Zahir Şah’ı kansız bir darbe ile devirmeyi başardılar ve arkasından, kendi ülkelerindeki okullarda yetişmiş olan sivil ve askerî personeli devletin önemli idarî kadrolarına yerleştirmeye ve Afganistan’ı hızla kontrolleri altına almaya başladılar. Bu durum karşısında Dâvud Han, ülkesinin Sovyet hâkimiyetine girmekte olduğunu anladı ve tedbir olarak. Muhammed Nur Terekî ile Babrak Karma başta olmak üzere, önemli Marksist liderleri tutuklattı. Fakat geç alınan bu tedbir fayda yerine zarar getirdi ve Afgan ordusundaki Marksist subaylar, diğer subayları etkisiz bıraktıktan sonra kumandaları altındaki birliklerle başkanlık sarayını ele geçirerek bütün aile fertleriyle birlikte Dâvud Han’ı öldürdüler ve Muhammed Nur Terekfyi devlet başkanı yaptılar. Aynı zamanda başbakanlık vazifesini de üzerine alan Terekrnin ilk işi, üyelerinin çoğunluğunu Sovyet taraftarlarının teşkil ettiği yeni Afgan hükümetini ilân etmek oldu. [Nisan 1978]
Terekrnin Afganistan’da kurmak istediği Sovyet taraftarı iktidar ülkede büyük tepkilere yol açtı ve halkın silâhlanıp direnişe geçmesine sebep oldu. Terekînin sert tutumuna, Hafîzullah Emin ve taraftarları başta olmak üzere bazı çalışma arkadaşları karşı çıktılar ve Eylül 1979 başlarında Tereki’yi devirmeyi başardılar; böylece Hafîzullah Emin Sovyetler’in arzusu hilâfına, Afganistan’daki Marksist rejimin başına geçmiş oldu. Bunun üzerine Sovyetler, doğrudan askerî müdahalede bulunarak Hafîzullah Emin’i öldürdüler ve yerine Babrak Karman geçirdiler. Bu müdahaleye karşı halkın mukavemete başlaması üzerine Karmal ve iktidarını korumak amacıyla ordu göndererek ülkeyi milletlerarası hukuka aykırı şekilde işgal ettiler. Ancak bu işgal üzerine halkın direnişi, Sovyetler’le birleşen hükümet kuvvetlerine karşı bir iç savaşa dönüştü. Hizb-i İslâmî adı altında birleşen mücahidlere karşı Sovyet ve Afgan hükümet kuvvetlerinin başarı kazanamamaları üzerine, 1986’da Sovyetler hükümete yine müdahale ederek Babrak Karmal’ı görevden uzaklaştırdılar ve yerine Muhammed Necîbullah’ı geçirdiler.
- Afganistan Tarihi -Mücahitleri, Gurupları-
- Afganistan Tarihi -Sovyet İşgali ve Sonrası-
- Afganistan Tarihi -İslami Devir-
- Afganistan Tarihi -İslamiyet’ten Önceki Devir-
- Afganistan -Eğitim ve Öğretim-
- Afganistan -Edebiyat ve Sanat-
- Afganistan Din, Dini Yapı
- Afganistan Dil, Konuşulan Diller
- Afganistan Beşeri, Etnik Yapı
- Afganistan Fiziki Coğrafyası
- Afganistan Başkenti, Şehirleri, Yüzölçümü
Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi