TAİNE, Hippolyte Adolphe (1828-1893)
Fransız, düşünür, tarihçi ve eleştirmen. Bilimsel yöntemi insan bilimlerinin incelemesine uyarlamaya çalışmıştır.
21 Nisan 1828’de Ardenler’de Vouzier’de doğdu, 5 Mart 1893’te Paris’te öldü. Orta sınıf bir aileden geliyordu. Avukat olan babasının ölümünden sonra, annesiyle birlikte Paris’e yerleşti. Yükseköğrenimini Ecole Normale Superieure’de tamamladıktan sonra, bir süre öğretmenlik yaptı. 1853’te doktora tezinin kabul edilmesine karşın, Louis Bonaparte’m siyasi rejimine karşı olması, akademik kariyer yapmasını engelledi. Üniversiteyle ancak 1864’ten sonra, Paris’ teki Ecole de Beaux Arts’da estetik ve tarih dersleri vermeye başlayarak ilişki kurabildi. 1883’e değin sürdürdüğü bu görevi sırasında, 1878’de Fransız Akademisi’ne üye seçildi.
Üniversite yaşamından uzak kaldığı dönemde, son derece üretken bir yazar olarak kendini gösteren Taine, polemiğe yatkın üslubuyla olduğu kadar, kitaplarının konularıyla da dikkat çekti. 1855’te Titus-Livus üzerine yazdığı bir denemeyle Fransız Akademisi Ödülü’nü kazandı. Çağdaşı Fransız düşünürlerini eleştirdiği Les philosophes français du XIX siecle’de (XIX. Yüzyılda Fransa’da Klasik Filozoflar) üniversite çevrelerine egemen olan Victor Cousin’in seçmeci felsefesini yerdi ve kendi pozitivist bilgi kuramını ortaya koydu. 1861’de yayımladığı La Fontaine et ses fables’dz (“La Fontaine ve Fabl’ları”) estetik anlayışının yanı sıra, ırksal farklılıkları coğrafya ve iklim koşullarıyla açıklayan bilimsel Belirlenimcilik (Determinizm) öğretisini de ortaya koydu. Bu öğretiyi Histoire de la litterature anglaise’de (“İngiliz Edebiyatı Tarihi”) daha da geliştirdi. Kültür ve edebiyat tarihine yaklaşımını sergilediği bu kitapta, estetik ya da tarihsel her olgunun altında aynı büyük nedenlerin olduğunu, bunların ırk, çevre ve zaman öğelerinden oluşan bir yasalar sistemiyle açıklanabileceğini savundu.
Taine felsefe sorunlarını deney ve gözlem yöntemiyle ele alır. Ona göre, felsefe, doğayı ve onun genel yasalarını açıklamaya çalışmalıdır. Çünkü bilimin konusu doğanın duyularla algılanan, görünen ve gerçekten var olan olaylarla onların bağlı bulunduğu temel ilkelerdir. Her varlık uzayan, kesintisiz bir olaylar çizgisidir. Nesnelerin, olayların karşıt durumlar alması da doğa yasası gereğidir. İnsan ancak bir düşünce akışı içine girince (contemplation) evreni düzenleyen yüce ve uyum kaynağı varlığı kavrayabilir. Bu varlık, dinlerin savunduğundan başka bir Tanrı’dır, daha açığı Tanrı doğadır, doğa Tanrı’dır. Bütün nesnel varlıklar Tanrı’dır. Taine’e göre psikolojik olaylar fizyoloji verilerine bağlıdır. Duyumlarla düşünceleri yaratan koşullar sinir odaklarını oluşturan öğelerdeki devinimlerdir. Gerçekte düşünceyi doğuran düş gücü, onu yaratan da duyumlardır. İnsanda, yaratıcı etken olarak duyum ve içgüdü dışında bir kaynak yoktur. Bütün bilgilerin kaynağı deney, deneyin algısını sağlayan duyular, duyularla alman izlenimler ise duyumlardır.
Il.İmparatorluk’un sonu anlamına gelen 1870-1871 Fransa-Prusya Savaşı’nda Fransa’nın yenilgisinden çok etkilenen Taine, bu tarihten sonra uzun yıllar, Fransa’nın yenilgisinin nedenlerini geçmişte aradığı bir tarih kitabı üzerine çalıştı. Les origines de la France contemporaine (“Çağdaş Fransa’nın Kökenleri”) adlı bu kitabında, Fransa’nın devrimci altüst oluşlara olan eğilimini, 18.yy düşünürlerinin öğretilerinin ve dinsel kurumların etkilediğini ileri sürdü. Sonradan Maurras gibi yazarlarca benimsenen bu görüşü, Fransa’da muhafazakâr hareketin kuramsal temellerinden biri oldu.
Tüm yaşamı boyunca doğa bilimlerinin yöntemlerini insan bilimlerine uyarlamaya çalışan, ülkesinde Pozitivizm’in önde gelen savunucularından olan Taine’in görüşleri, edebiyat alanında Doğalcılık (Natüra-lizm) akımının kurucularından Zola tarafından benimsenmiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Essai sur les fables da La Fontaine, 1853, (“La Fontaine’in Fabl’ları Üzerine Deneme”); Essai sur Tite-Live, 1856, (“Titus-Livus Üzerine Deneme”); Les philosophes français du XIX’ siecle, 1857, (XIX.Yüzyılda Fransa’da Klasik Filozoflar, 1951); Essais de critique et d’histoire, 1858, (“Eleştiri ve Tarih Denemeleri”); La Fontaine et ses fables, 1861, (“La Fontaine ve Fabl’lan’); Histoire de la litterature anglaise, 1863-1864, (“İngiliz Edebiyatı Tarihi”); Nouveaux essais de critigue et d’histoire, 1865, (“Yeni Eleştiri ve Tarih Denemeleri”); De l’intelligence, 2 cilt, 1870, (“Zekâ Üzerine”); Les origines de la France contem poraine, 6 cilt, 1876-1893, (“Çağdaş Fransa’nın Kökenleri”); Derniers essais de critique et d’histoire, (ö.s.), 1894, (“Son Eleştiri ve Tarih Denemeleri”).
• KAYNAKLAR: A.Cresson, Hyppolyte Taine, sa vie, son oeuvre, 1951; S.J.Kahn, Science and Aesthetic Judgement : A Study in Taine’s Critical Method, 1953.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi