VEBLEN, Thorstein (1857-1929)
ABD’li iktisatçı ve sosyolog. Çağdaş sanayi toplumu üzerine incelemeleri ve eleştirileriyle tanınmıştır.
Thorstein Bunde Veblen 20 Temmuz 1857’de Wisconsin Eyaleti’nde doğdu, 3 Ağustos 1929’da California Eyaleti’nde Menlo Park’ta öldü. Norveç asıllı göçmen bir çiftçi ailesinin 12 çocuğundan biriydi. 1880’de Minnesota Eyaleti’nde Carleton Col-lege’ı bitiren Veblen, 1884’te Yale Üniversitesi’nde felsefe doktorasını tamamladı. Akademik bir görev bulamadığı için babasının çiftliğine geri dönerek orada geçirdiği 7 yıl boyunca kendini okumaya verdi. 1891’de Cornell Üniversitesi iktisat Bölümü’nde yüksek lisans öğrenimine başladı. Bir yıl sonra Chicago Üniversitesi’ne geçti ve 1896’da aynı üniversitede öğretim görevlisi oldu, 1900’de de doçentliğe yükseldi. 1906-1918 arasında Missouri Üniversitesi’nde, 1918’den sonra da aralıklarla New School for Social Research’de ders verdi. 1926’da akademik görevini bırakarak, California’da bir dağ kulübesine yerleşti ve orada öldü.
Amerikan ekonomisinde tekellerin denetiminin doruğuna ulaştığı, tekelci şirketlerin ülke kaynaklarından hiçbir kısıtlama olmadan yararlandığı, kârlarını artırmak için üretim ve fiyatlarla diledikleri gibi oynadıkları bir dönemde yetişen Veblen’in temel ilgi alanı içinde yaşadığı sanayi toplumunu çözümlemek olmuştur. C.Danvin, K.Marx, D.Hume ve E.Kant’ın görüşlerinden etkilenmiştir, iktisadi olguların insana özgü niteliğini ortaya koymaya çalışmış, tüm bir toplumun ve dönemin özelliklerini kavramak, o topluma özgü tipik insanı tanımlamak ve toplumsal eğilimi belirlemeye çalışmak temel amacı olmuştur. Bunu yaparken insan davranışlarını içgüdüler ve alışkanlıklar olmak üzere ikiye ayıran Veblen, içgüdüleri ana babaya ve öteki akrabalara duyulan bağlılık içgüdüsü, çalışma içgüdüsü ve bilimsel bilginin kaynağı olan merak içgüdüsü olarak sınıflandırır. İçgüdüsel davranışların hiçbir çıkar ilişkisine dayanmadığını, yalnızca iyilik etme duygularından kaynaklandığını, oysa insan davranışlarının daha ağırlıklı bir bölümünü oluşturan alışkanlıkların bu duygulardan tümüyle uzak olduğunu ileri sürer. Alışkanlık ve geleneklerden kaynaklanan davranış ve düşünce biçimlerini “kurumlar” olarak adlandırır; toplumda geçerli olan kurumlar sürekli bir değişim içinde olduğundan iktisat biliminin evrimci bir bilim dalı olması gerektiği sonucuna varır ve çağdaş sanayi toplumuna giden aşamaları evrimci bir bakış açısıyla incelemeye yönelir.
Veblen ilk kitabı olan The Theory of the Leisure Class’de (“Aylak Sınıfın Kuramı”) üretime katılmadan para kazanan “aylak sınıflar”m davranışlarını incelemiştir. Aylak sınıfların zamanı ve malları savurganca tüketmelerinin onların toplumsal saygınlıklarını artırdığı sonucuna vardığı bu kitap, iktisadi, psikolojik ve antropolojik bir inceleme niteliği taşımaktadır. The Instinct of Workmanship and the State of the Industrial Arts (“Çalışma İçgüdüsü ve Sınai Sanatların Durumu”) adlı kitabında toplumsal evrimi tarihöncesi vahşi dönem ve yağmacı toplum olmak üzere iki evreye ayırmıştır. Vahşi dönemde avcılık ve toplayıcılıktan tarımsal üretime geçişle artı üretimin arttığını, daha sonra mülkiyet, sınıflar, devlet, din ve savaşların ortaya çıkışıyla toplumun çağdaş biçimini aldığını savunmuştur. Yağmacı toplumu da baskının açıkça uygulandığı barbarlık dönemi ve sömürünün dolambaçlı ve yarı barışçı yöntemlerle gerçekleştirildiği, her şeyin parayla ölçüldüğü dönem olmak üzere ikiye ayırmıştır. Paranın belirleyici rol oynadığı dönemde zanaatkârlıktan makineleşmiş üretim sürecine geçildiğini belirten Veblen’e göre bu son aşamada mal ve hizmetlerin azami üretimine dayalı “sanayi” kesimi ile yalnızca kâr amacı güden mülk sahiplerinin oluşturduğu “iş” kesimi arasındaki çelişki toplumun temel çelişkisi durumuna gelmektedir. Sanayinin baş oyuncuları olan mühendisler, teknik adamlar, nitelikli işçiler sahip oldukları çalışma içgüdüsü kanalıyla sınai üretim süreci içinde teknolojinin sürekli gelişmesine ve üretkenliğin artmasına katkıda bulunurlar. Bu yolla yüzyıllardan beri geliştirilen ve toplumun gerçek mirası olan sınai sanatların mülk sahiplerinin denetimi altına girmesinden sonra, yalnızca kâr güdüsüyle hareket eden mülk sahiplerinin üretimi diledikleri gibi kısmaları, Veblen’in “en ucuz maliyetle en fazla üretim” olarak tanımladığı şenel refaha ulaşılmasını engellemeye başlamıştır. “Iş”le “sanayi” arasındaki bu çelişki çağdaş toplumdaki bunalımların temel nedenidir.
Veblen mülk sahibi sınıfların teknolojik gelişmeyi engellemek amacıyla var olan kurumlan korumaya çalışmaları sonucu ortaya çıkan durumu “kültürel gecikme” kavramıyla açıklar. Kültürel gecikmenin bir örneği makineleşmiş üretim sürecinde teknolojik açıdan 20.yy koşullarına ulaşılmasına karşın, 18.yy kurumsal çerçevesinin geçerliliğini koruyabilmesidir. Var olan çelişkilerle fiyat sisteminin ve bu sistemin doğurduğu mülkiyet ilişkilerinin uzun süre yaşayamayacağını düşünen Veblen, fiyat sisteminin yerini alacak iktisadi örgütlenmenin yapısı konusuda net bir öneride bulunmamaktadır. Ancak sonyapıtlarındaikti-darm iktisat bilginleri ve mühendislerin elinde olacağı teknokratik bir düzenden söz etmektedir.
Yaşadığı dönemde yapıtları önemli bir etki uyandırmayan Veblen, 1930’larda yaşanan iktisadi bunalımla birlikte ün kazanmış, onun çağdaş topluma ilişkin eleştiri ve öngörüleri, bunalımı açıklamakta bir ipucu olarak görülmeye başlanmıştır. Toplumsal ve kültürel sorunlarla ilgilenmiş olması nedeniyle sosyologlar, tarihçiler ve filozoflar arasında da etkisi olan Veblen’in özellikle “kültürel gecikme” kavramı Amerikan sosyologlarınca toplumsal değişimi ve sorunları açıklamakta yaygın olarak kullanılmıştır. Ayrıca iktisadi olguları kurumlardan yola çıkarak açıklamaya çalışması nedeniyle Kurumsalcı iktisat Okulu’nun kurucusu olarak kabul edilmiş, onun gibi Neo-Klasik iktisadın soyutlama düzeyine, fiyat kuramına ve insan doğasına hazcı yaklaşımına karşı çıkan Commons, Mitchell gibi iktisatçılar da bu okulun önde gelen üyeleri arasında sayılmışlardır.
• YAPITLAR (başlıca): The Theory of the Leisure Class: An Economic Study of Institutions, 1899, (“Aylak Sınıfın Kuramı: Kuramların iktisadi İncelemesi”); The Theory of Business Enterprise, 1904, (“Girişim Kuramı”); The Ins-tinct of Workmanship and the State of the Industrial Arts, 1914, (“Çalışma İçgüdüsü ve Sınai Sanatların Durumu”); Imperial Germany and the Industrial Revolution, 1915, (“İmparatorluk Almanyası ve Sanayi Devrimi”).
• KAYNAKLAR: J.Dorfman, Thorstein Veblen and his America, 1934; Dr.Riesman, Thorstein Veblen: A Critical Interpretation, 1953.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi