Necil Kazım Akses Kimdir, Uzun Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi

Necil Kazım Akses (6 Mayıs 1908, İstanbul – 16 Şubat 1999, Ankara), Türk senfonik müzik bestecisi.

Çağdaş Türk müziğinin kurucu ve öncü kuşağı olan ve “Türk Beşleri” olarak tanınan grubun üyesidir. “Ankara Kalesi” adlı senfonik şiiri, piyano için, “Minyatürler”, keman ve viyola konçertoları, orkestra için “Konçerto” ve “Ballad”’ı, beş senfonisi ve yaylılar için dört değerli kuarteti başlıca yapıtları arasındadır.

Ankara Devlet Konservatuarı’nın kurulmasında rol almış, 1948’de bu kurumun müdürlüğünü yapmış, iki kere Ankara Devlet Opera ve Balesi müdürlüğü görevinde bulunmuştur. 1971’de “Devlet Sanatçısı” ünvanı verilen ilk 11 sanatçıdan biridir.

Yaşamı

1908’de İstanbul’da doğdu. Babası, Harbiye Nezareti posta müdürlerinden Mehmet Kazım Bey annesi daha sonra Kandilli Kız Lisesi Müdiresi olacak olan edebiyat öğretmeni Emine Hanım’dır. Keman dersi almaya yedi yaşında başladı. Ortaöğrenimini İstanbul Erkek Lisesi‘nde yaptı. Bu sırada Dârülelhan’da (İstanbul Belediye Konservautarı) Cemal Reşit Rey’in armoni sınıfına yazıldı. Özel olarak önce Mesut Cemil ve sonra Sezai Asal ile viyolonsel çalıştı.

1926’da kendi olanaklarıyla Avusturya’ya giderek Viyana Devlet Müzik ve Temsil Akademisi’ne yazıldı. Burada Walther Kleinecke’nin viyolonsel ve Joseph Marx’ın kompozisyon öğrencisi oldu. Bir yıl sonra Türk hükümetinin bursunu kazanarak, eğitimine devam etti. Viyana Akademisi’nin yüksek lisans derslerini sürdürürken, Prag Devlet Konservatuarı’na da kaydoldu. Josef Suk ile yüksek kompozisyon ve Alois Hába ile mikrotonal müzik çalıştı. Her iki kurumun da ileri devre kompozisyon bölümlerinden mezun olarak 1934’te yurda döndü. Viyana’da bulunduğu dönemde Naciye Hanım ile tanışıp evlendi, bu evlilikten kızı Sevil dünyaya geldi.

Yurda döner dönmez Atatürk‘ün Ankara’ya gelişinin 15. Yıldönümü nedeniyle ısmarlanan “Bayönder” başlıklı operasını besteleyen Necil Kâzım Akses aynı yıl, Ankara’da Musiki Muallim Mektebi’nde öğretmenliğe ve müdür muavinliği görevine başladı. Okulun devlet konservatuarı haline getirilmesi için çalıştı. 1935’te, Ankara Devlet Konservatuvarı’nın kurulması amacıyla Milli Eğitim Bakanlığı’nın çağrılısı olarak Türkiye’ye gelen Alman besteci Paul Hindemith’in yardımcılığını üstlendi. Soyadı Kanunu çıktığında, müzik öğrenimi görmesi için ailesini ikna etmiş ve kısa süre içinde devlet bursu kazanmasına yardımcı olmuş koruyucusu Hakkı Tarık Us’un isteği ile “Akses” soyadını aldı.

1936’da yeni kurulan bu konservatuvara kompozisyon öğretmeni olarak atandı. Aynı yıl Bela Bartok, Adnan Saygun ve Ulvi Cemal Erkin ile birlikte Adana’nın Osmaniye ilçesindeki folklor araştırmalarına katıldı.

1939’da Halkevleri’nin 7. Kuruluş yıldönümü nedeniyle gerçekleşen müzik festivalinde verilen bir konserde diğer Türk Beşleri’nin eserleriyle birlikte Akses’in “Çiftetelli” adlı eseri seslendirildi. 1938-39’da askerliği sırasında ilk taslarklarını yazdığı “Ankara Kalesi, Senfonik Tarih” (1942) adlı eseri Ankara’da Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası, Berlin’de Berlin Şehir Orkestrası tarafından seslendirildi ve Avrupa’da plak yapıldı. Bu eser, yurtdışında plağa alınmış ilk Türk yapıtı olma özelliğini kazandı.

1941’de Saadet Hanım ile evlendi, bu evlilikten Okşan(1942) ve oğlu Ahmet (1947) dünyaya geldi. 1942’de sahne müzikleri besteleun sanatçı, 1945’te Yaylı Çalgılar Üçlüsü’nü, 1946’da “Birinci Yaylı Çalgılar Dörtlüsü”’nü besteledi. 1946’da Akdeniz’den aldığı esinle “Poem” adlı eserini yazdı.

1947’de bestelediği “Ballad” adlı eserden sonra besteciliği bir suskunluk dönemine girdi. 1948’de Konservatuvar müdürlüğü, 1949’da Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü yaptı. Kültür ataşesi olarak Bern’de (1954) ve Bonn’da (1955-1957) bulundu. 1958-1960 yıllarında Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürü oldu. 1971’de yeniden aynı görevi üstlendi. Hükümetin değişmesi ve yeni kültür müsteşarı ile anlaşamaması üzerien 1972’de kendi isteği ile emekli oldu.

Besteci büyük senfonilerni, Melih Cevdet Anday, Orhan Veli, Cahit Külebi gibi Türk şairlerinin eserleri üzerine bestelediği liedleri, büyük korolu yapıtları 1960’lardan sonra ortaya koydu. “Keman Konçertosu”, “Birinci Senfoni”, “Itri’nin Neva Kâr’ı Üzerine Scherzo” gibi önemli eserlerini birbiri ardına yazdı. Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası’nın kuruluşunun 150. Yılı için “Bir Divandan Gazel” ve “Orkestra Konçertosu” adlı eserlerini yarattı. Bir Divandan Gazel’de ilk defa “rastlamsal” tekniği kullandı.

Necil Kazım Akses, 1971’de “Centre Mediterranéen de Musique Comparée et de Danse”ın kurucu yönetim kurulu üyesi ve başkan vekili seçildi. İlk defa Devlet Sanatçılığı ünvanının verildiği 1972 yılında bu ünvanın verildiği 11 kişiden birisi oldu.

1976-1977’de bir viyola konçertosu yazdı ve Koral Çalgan’a ithaf etti. Eser, 1978’de Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası eşliğinde Çalgan tarafından seslendirildi. İkinci ve Üçüncü Senfonilerini yazdı. Atatürk’ün ölümünün 100. Yıldönümü için 1981’de yazdığı “Barış için Savaş” başlıklı senfonik şiir, Atatürk Sanat Armağanı’nı aldı. 1983’te Dördüncü Senfoni’yi tamamladı.

1985 yılında profeösrlük ünvanı alan Necil Kâzım Akses yaşamının son dönemlerine dek Ankara Devlet Konservatuvarı‘nda kompozisyon dersi verdi. 1988’de “Atatürk Diyor Ki” başlıklı Beşinci Senfoni’sini tamamladı. Artık başka çalışma yapmamaya karar verdiyse de 1990’da “Yaylı Çalgılar Dörtlüsü”’nü tamamladı. 1992 yılında Sevda Cenap And Vakfı’nın Altın Onur Madalyası’na layık görülen Akses, Çanakkale Şehitleri’ne adanan “Ölümsüz Kahramanlar” başlıklı Altıncı Senfonisi’nin sadece ilk bölümünü tamamlayabildi. 16 Şubat 1999 Salı günü hayata veda etti.

Öldüğü sırada aynı zamanda Bilkent Üniversitesi Müzik ve Sahne Sanatları Fakültesinde kompozisyon derslerini sürdürmekteydi. Akses, besteciliği yanında, yeni ve genç kuşakların yetişmesini sağlayan büyük bir öğretici olarak da öneme sahip bir sanatçıdır.

Adı, Ankara’da ikamet ettiği sırada kaldığı Emek Semti’nde bir parka verilmiştir. Evin İlyasoğlu tarafından hakkında “Necip Kazım Akses: Minyatürden Destana Bir Yolculuk” (1998) başlıklı kitap basılmıştır.

Besteciliği

Daha çok büyük senfonik formların yaratıcısı olarak tanınan Necil Kazım Akses’in besteleri belirli evrelerle incelenebilir: Avrupa’daki öğrencilik yıllarına rastlayan ilk çalışmaları 1929’dan 1930’lu yılların sonlara kadar olan dönemi kapsar. “Piyano için Prelüd ve Fügler“, “Allegro Feroce“, “Piyano Sonatı” ve “Mete Operası” bu dönem ürünlerindendir. Bu dönemi yeni bir atonal stil yaratma istek ve arayışları olarak nitelendirilebilir.

1934’te yurda döner dönmez Atatürk‘ün Ankara’ya gelişinin 15. Yıldönümü nedeniyle “Bayönder” başlıklı operasını besteler. Çalışmalarında kuşağının diğer bestecileri gibi geleneksel Türk müziği ve halk müziğinin etkileri vardır. Ancak bu öğeleri doğrudan armonize etmek yoluyla değil, stilize ederek kullanır.

1940’lar ile yeni dönemine girer. Bu dönem ile ve özellikle senfonik eserleri ile bir “Akses stili” belirginleşmeye başlamıştır. Bu stilin özelliğini ezgisel yönden Türk modlarına (makam) dayalı olmak, armonik yönden ise bestecinin kendi deyimiyle, a-modalite teşkil eder. Ankara Kalesi, Ballade, Birinci Senfoni, Keman Konçertosu, Itri’nin Nevakâr’ı Üzerine Scherzo, On Piyano Parçası gibi büyük soluklu eserleri bu dönemi ile ortaya çıkmaya başlar. Orkestrasyon giderek daha yoğunlaşmaktadır.

Necil Kazım Akses’in 1976’da “Bir Divandan Gazel” ile başlayan ve ölümüne dek süren bestecilik evresi son dönemini oluşturur. Besteci bu ileri olgunluk döneminde solistler, korolar ve geniş orkestra için yine büyük çaplı yapıtlar üretmiştir. İyice yoğunlaşan orkestra yazısında, rastlamsallık gibi yirminci yüzyıl müziğinin getirdiği birçok söylemden yararlanmıştır. Bu yönleri ile de “Türk Beşleri”nin yeniliğe en açık üyesi olarak seçkinleşmiştir.

Bestecinin 85 yaşındayken yazmaya başladığı bariton solo, koro ve orkestra için hazırlanmış büyük eserini Çanakkale Şehitlerine armağan ediyordu. “Ölümsüz Kahramanlar” başlığı altında sunduğu bu 6.Senfonisinin ilk bölümü tamamlanmış bir şekilde durmaktadır.

Bestecinin yurt dışında çalınan yapıtlarından bazıları şunlardır:

• “Ankara Kalesi“, Fritz Zaun yönetiminde Berlin Şehir Orkestrasıyla 1943’te çalındı(ve Polydor plak şirketince plağı yapıldı).
• “Ballad“, yurt dışında en çok çalınan yapıtı olup, 1950’den başlayarak Londra, Edinburgh, Birmingham, Münster, Paris, Teplice, Cluj, Brüksel, Viyana, Bükreş, Tunus, Prag ve Moskova’da yönetildi.
• “Poem“‘i 1949’da Franco Caraccioto yönetiminde ve çellist Antonio Saldarelli solistliğinde Roma’daki RAI Senfoni Orkestrası tarafından seslendirildi.
• “Itri’nin Nevakâri Üzerine Scherzo“, Sofya, Moskova, Kahire, Budapeşte’de çalındı.
• “Birinci Senfoni” 1968’de Lessing yönetimindeki Viyana Tonkünstler Senfoni Orkestrası tarafından; 1972’de Keman Konçertosu ile birlikte Niyazi Tagizade yönetimindeki Azerbaycan Devlet Senfoni Orkestrası tarafından Bakü’de seslendirildi.
• “İkinci Senfoni“, Muhammed Nazar Mommadov yönetimindeki Orkestra Saz tarafından 1997’de Türkmenistan’da çalındı.
• “Keman Konçertosu“, EXPO 2000 Hannover’daki Dünya Fuarı münasebetiyle, diğer bazı Türk eserleri ile birlikte, Cihat Aşkın’ın solistliğinde ve Rengim Gökmen yönetimindeki NDR – Radyo Filarmonisi tarafından seslendirildi.
• 1990’lı yıllarda “Yaylı Çalgılar Dörtlüleri” (Numara 1 ve 4), Avrupa’da Dusseldorf, Prag, Bratislava, Budapeşte, Pecs ve Helsinki kentlerinde seslendirildi.

Ünvanları ve Ödüller

1. 1957’de Almanya’nın birinci derece “Yaratıcı Hizmet Ödülü”
2. 1963’te, İtalya’nın “Cavalliere Officiale unvanı”,
3. 1971’te, Türkiye Cumhuriyeti “Devlet Sanatçısı” ünvanı,
4. 1973’te, İtalya’nın “Commendatore Madalyası”,
5. 1973’te Tunus’un “Habib Burgiba Sanat, Kültür Madalyası”
6. 1981’de “Atatürk Sanat Armağanı”
7. 1992’de And Vakfı’nın “Onur Ödülü Altın Madalyası”
8. 1998’de İstanbul Üniversitesi “Fahri Doktor” unvanı

Yapıtlar

Şan ve Orkestra

1. “Şiir ve Müzik”, basbariton ve orkestra için, 1935.
2. “Senfonik Destan”, soprano, koro ve orkestra için, 1973.
3. “Solocular Geçiti”, soprano, mezzo-soprano, bariton, basbariton ve orkestra için, 1976.

1. “Çokseslendirilmiş Türküler”, 1938
2. “Konservatuvar Marşı”, (Erkin ile birlikte), 1940.
3. “Eşliksiz Koro Kompozisyonları”, 1947.
4. “On Türkü”, eşliksiz karma koro için, 1964.
5. “50. Yıl Marşı”, 1973.
6. “İstanbul’a Gönül Veren Ozanlar”, eşliksiz koro için, 1983.

Şan ve Piyano

1. “Portreler”, 1965.
2. “Şiirlerle Müzik”, 1975.
3. “Hayır mı, Evet mi”, 1988.
4. “Çiftetelli”, senfonik dans, 1940
5. “Ankara Kalesi”, senfonik şiir, 1942.
6. “Ballade”, büyük orkestra için, 1947.
7. “Eskilerden İki Dans”, 1960.
8. “1. Senfoni”, 1966.
9. “Itri’nin Nevakarı Üzerine Scherzo”, büyük orkestra için, 1970.
10. “Sesleniş”, 1973.
11. “2. Senfoni”, yaylılar için, 1978.
12. “3. Senfoni”, 1980.
13. “Orkestra Konçertosu”, 1976 – 1977.
14. “Barış için Savaş”, senfonik şiir, 1981.
15. “4. Senfoni” (Sinfonia Romanesca Fantasia), viyolonsel ve orkestra için, 1083 – 1984.
16. “5. Senfoni” (Atatürk Diyor ki), retorik senfoni, koro, çocuk korosu, tenor ve org için, 19

Konçerto

1. Şiir, viyolonsel ve orkestra için, 1946.
2. Keman Konçertosu, 1969.
3. Viyola Konçertosu, 1977.
4. Idyll, viyolonsel ve orkestra için, 1980.

Oda Müzikleri

1. “Allegro Feroce”, klarnet, saksafon ve piyano için, 1930.
2. “Poéme”, keman ve piyano için, 1930.
3. “Sonat”, flüt ve piyano için, 1933.
4. “Üç Şiir”, mezzo soprano ve yaylılar dörtlüsü için, 1933.
5. “Trio”, yaylılar için, 1945.
6. “1. Yaylılar Dörtlüsü”, 1946.
7. “2. Yaylılar Dörtlüsü”, 1971.
8. “3. Yaylılar Dörtlüsü”, 1979.
9. “4. Yaylılar Dörtlüsü”, 1990.

Solo çalgı için eserleri

1. “Prelüd ve Fügler”, piyano için, 1929.
2. “Beş Piyano Parçası”, 1930.
3. “Sonat”, piyano için, 1930.
4. “Minyatürler”, piyano için, 1936.
5. “Piyano için On Parça”, 1964.
6. “Capriccio”, viyola için, 1977.
7. “Hüzünlü Melodi”, viyola için, 1984.

Sahne Eserleri

1. “Antigone” için müzik, üflemeli çalgılar için, 1936.
2. “Kral Oedipus” için müzik, kadınlar korosu ve üflemeli çalgılar için, 1936.
3. “Jül Sezar”, için müzik, üflemeli çalgılar için, 1936.