PAZ, Octavio (1914 – 19 Nisan 1998)
Meksikalı şair ve deneme yazarı. Şiirlerinde Meksika halk edebiyatıyla Gerçeküstücülük’ü bağdaştırmış, denemelerinde Doğu ve Batı kültürlerinin sorunlarını incelemiştir.
31 Man 1914’de Mexico City’de doğdu. Aynı kentte eğitim gördü. Düşünsel eğitiminde Meksika’ daki yerli edebiyat akımının öncülerinden olan dedesinin ve ülkesinin toprak reformu sorununa çözüm bulmada hukukçu olarak çaba gösteren babasının büyük katkısı oldu. Paz edebiyat çalışmalarına çok genç yaşta başladı. 1931’de Barandal adlı bir dergi çıkardı. Bunu 1933’te Cuadernos del Valle de Mexico (Mexico Vadisi Defterleri) adlı ikinci bir dergi ve Luna silvestre (“Ormandaki Ay”) adlı ilk şiir kitabı izledi. Gençlik döneminin öbür şiir kitaplarından 1937’de yayımladığı Raiz del hombre (“İnsanın Kökü”) ve Bajo tu clara sombra (“Senin Aydınlık Gölgende”) ile 1941 ve 1942’de yayımladığı Entre la piedray la flor (“Taşla Çiçek Arasında”) ve A la orilla del mundo’âm (“Dünyanın Kıyısında”) yaptığı bir seçmeyi Libertad bajo palabra (“Özgürlük Andı”) başlığı altında bir araya getirdi. Şiir yaşamının ilk yirmi beş yılının bir toplamı olan bu yapıtı Latin Amerika şiirindeki ilk öncü denemelere karşı bir tepkiyi gösteriyor, simgeci bir duyarlıkla belirgin bir düzen kaygısını yansıtıyordu.
Paris’te ilk yılları
1937’de Madrid’de bir yazarlar toplantısına katıldı, İspanya İç Savaşı’nın kızıştığı dönemde Valencia ve Endülüs’e gitti. Madrid’de M.Hernandez, Luis Cernuda, R.Alberti, P.Neruda ve C.Vallejo gibi şairlerle dostluk kurdu. Aynı yıl Meksika’ya dönerek politikaya atıldı ve El Popular (Halkçı) gazetesinde çalışmaya başladı. 1938’de Taller (Atölye) dergisini yönetti. B.Peret ve Leonora Carrington’un aracılığıyla Gerçeküstücülük akımına katıldı. 1943’te Hijo Prodigo (Savurgan Oğul) dergisinin kurucuları arasında yer aldı. 1943-1945 arasında ABD’de incelemeler yaptı. Yeats, Pound ve Cummings’in şiirleriyle ilgilendi. 1945’te Meksika Dış İşleri Bakanlığı’nda görev aldı ve 1946-1951 arasında Paris’te bulundu. Orada B.Peret ile yeniden dostluğunu sürdürürken A.Bre-ton, Georges Schehade (1910), H.Michaux, J.Supervi-elle, Andre Pieyre de Mandiargues gibi gerçeküstücü sanatçılarla ilişkiler kurdu. Yazıları ve şiirleri Gerçe-küstücüler’in yayımladığı antolojilerde yer almaya başladı.
Paz 1950’de Meksika gerçeğini en eksiksiz biçimde yansıtan yapıtlardan biri sayılan El laberinto de la soledad (Yalnızlık Dolambacı) adlı denemesini yayımladı. 1951’de yayımladığı Aguila o sol (Kartal mı, Güneş mi?) adlı şiir kitabı gerçeküstücü özelliklerin açıkça görüldüğü bir yapıttır. 1952’de Japonya’ya ve Hindistan’a yolculuklar yaptı. Doğu edebiyatı ve felsefesiyle ilgilendi ve Doğu kültürünün batı dünyasında tanınması için çaba gösterdi.
1955’te Meksika’ya dönerek üniversitede ders vermeye başladı. Ertesi yıl şiir sanatıyla ilgili görüşlerini içeren El arco y la lira (“Yay ve Lir”) adlı deneme kitabını yayımladı. Şiire ağırlık veren bir tiyatro topluluğu kurdu ve bu topluluğun kendi yazdığı La hija de Rapaccini (“Rapaccini’nin Kızı”) adlı oyunu sahnelemesini sağladı. Bu dönemde Meksika’daki öncü sanatın sözcülüğünü üstlendi, eleştirmen olarak etkin bir rol oynadı. 1957’de en önemli şiir kitabı sayılan ve birçok yabancı dile çevrilen Piedra de sol’u (Güneş Taşı) yayımladı.
1959-1962 arasında yeniden Paris’e döndü. 1958-1961 arası şiirlerini Salamandra (“Semender”), 1962-1968 arası şiirlerini de Ladere este (“Doğu Yamacı”) adlı kitaplarında bir araya getirdi. Bu yıllarda Meksika’nın Yeni Delhi büyükelçisi olarak görev yapıyordu. Bu dönem onun yalnız şiir türünde değil, sanat, felsefe, politika ve antropoloji konularında yazdığı kitaplardan da anlaşılacağı gibi yaşamının en verimli yılları oldu. 1968’de Mexico City’de bir grup öğrencinin öldürülmesini protesto etmek amacıyla büyükelçilik görevinden ayrıldıktan sonra Ingiltere’de Cambridge, ABD’de Harvard Üniversitesi’nde profesör olarak çalıştı. 1970’te Jacques Roubaud, Edoardo Sanguinetti ve Charles Tomlinson’la birlikte Japon şiirindeki “renga” türünün Batılı bir uyarlamasını gerçekleştirdi. 1974’te Harvard’da bir dizi konferans verdi. Halen (1985) Mexico City’de oturmakta ve sık sık yabancı üniversitelerde konuk profesör olarak konferanslar vermeyi sürdürmektedir.
Paz, 1990 yılında Nobel Edebiyat Ödülü’nü almıştır.
Şiir evreni
Paz’ın şiirlerinde ve düzyazılarında sürekli işlediği konu yalnızlıktır. Bu durumu bir çıkış noktası olarak benimser, insanın bölünmüş bir varlık olduğunu ve ancak şiirsel imge, cinsel sevgi ve tanrısal sezgiyle bütünleşebileceğine inanır. En başarılı yapıtı sayılan Güneş Taşı’nda toplumsal sorunlarla kişisel kaygılarını, cinsel sevgiyle yalnızlık arasındak kopukluğu, tarihle sonsuzluk arasındaki karşıtlığı Aztekler’ in oyma taş takvimi olan “güneş taşı” simgesi altında bir bütünlüğe kavuşturduğu görülür. “Sürekli dönüş mitosu”nu benimseyen Paz, son şiirlerinde “ölmek dönmektir” temasını işlerken yeniden çocukluğuna ve Meksika’nın “yalnızlık doiambacı”na döner. Bu onun “yaşamla ölüm”ü aşma, “varlıksız varlık” adını verdiği üçüncü bir aşamaya geçme çabasının şiir diliyle açıklanmasıdır.
• YAPITLAR (başlıca): Şiir: Luna silvestre, 1953, (“Ormandaki Ay”); Raiz del hotnbre, 1937, (“İnsanın Kökü”); Bajo tu clara sombra, 1937, (“Senin Aydınlık Gölgende”); Entre la piedra y la flor, 1941,(“Taşla Çiçek Arasında”); A la orilla del mundo, 1942, (“Dünyanın Kıyısında”); Libertad bajo palabra, 1949, (“Özgürlük Andı”); Aguila o sol?, 1951, (Kartal mı, Güneş mi?); Semillas para un himno, 1954, (“Bir İlahi İçin Tohumlar”); Piedra de sol, 1957, (Güneş Taşı); Salamandra, 1962, (“Semender”); Blanco, 1967, (“Beyaz”); Ladere este, 1969, (“Doğu Yamacı”). Deneme: Elarcoy la lira, 1956, (“Yay ve Lir”); El laberinto de la soledad, 1950, (Yalnızlık Dolambacı); Claude Levi-Strauss o el nuevo festin de Esopo, 1967, (“Claude Levi-Strauss ya da Aisopos’un Yeni Şöleni”); Corriente altema, 1967, (“Alternatif Akım”); Marcel Duchamp, 1968. Oyun: La hija de Rapaccini, 1957, (“Rapaccini’nin Kızı”).
• KAYNAKLAR: I.Ivask, (yay.) The Perpetual Present: The Poetry and Prose of Octavio Paz, 1973; R.Phillips, The Poetic Modes of Octavio Paz, 1972; J.Wilson, Octavio Paz: A Study of His Poetics, 1979.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi