PHİDİAS (İÖ 500-432)
Eski Yunan, heykelci. Döneminin her türlü siyasal, dinsel ve insani ideallerinin en yetkin anlatımı sayılan yapıtlarıyla klasik biçim anlayışının doruk noktasını oluşturmuştur.
Yaşamı üstüne bilgi çok azdır. Doğum tarihi kesin olmadığı gibi doğduğu yer de bilinmemektedir. İÖ 432 dolaylarında Atina’da ya da Elis’te öldü. Atinalı Hegias’ın yanında yetişti. Heykelci olarak ünlenmesini devlet adamı Perikles tarafından korunmasına, İÖ 447’de Atina Akropolisi ile Partenon Tapınağı’nın yapımında baş sorumlu olarak görevlendirilmesine borçludur. Perikles’in gözden düşmesiyle Phidias da Partenon’daki Atena heykelinin yapımı için kullanılan altından çalmakla suçlandı. Bunun tersini kanıtladıysa da suçlamalar durmadı. Son olarak, Perikles’in ve kendisinin portrelerini bu heykelin kalkanı üstüne işlediği için dinin kutsallığına leke düşürmekten yargılandı. Bazı kaynaklar bu suç nedeniyle girdiği hapishanede öldüğünü, bazıları ise hapishaneden kaçarak Elis’e yerleştiğini ve bir süre daha burada çalıştıktan sonra öldüğünü yazarlar.
Phidias’ın ilk yapıtlarından Apollorı Pamopios ve Anakreon 5.yy başlarında henüz olgunlaşmamış klasik anlayışın izlerini taşır. Özellikle Apollon, dönemindeki benzerlerinden, yumuşak hacim etkisi ve hareketli organik bir bütün oluşu ile ayrılır. Bu dönemdePhidias’m yaptığı bir dizi tanrı ve tanrıça heykeli Atena Pramakbos günümüze ulaşmamış, Atena Lemnia’nın ise yalnızca kopyaları kalmıştır. Atena Lemnia miğfersiz canlandırılmış ilk Atena heykelidir. Phidias’m bir yarışma için yaptığı Efesoslu Amazon heykeli Polykleitos’unkinden sonra ikinci gelmiştir. Bu yapıt benzerlerine oranla daha yoğun bir gerilim ve dirimsellik duygusu uyandıran ritmik biçim anlayışı ile belirgindir.
Phidias, Partenon’un yapımında görev alan sayısız sanatçı ve mimarın baş sorumlusu olmuştur. Bu yüzden, mimarisi de dahil olmak üzere Partenon ve çevresi Phidias’m düşüncelerinin bir ürünü olarak kabul edilir. Büyük bir iç mekân yaratma kaygusunun egemen olduğu yapıda ayrıca heykel ve kabartmalar
da yer alır. Doksan iki parçadan oluşan ve yapıyı çepeçevre kuşatan 175 m uzunluğundaki frizin ve öbür heykellerin yapımında Phidias’ın denetiminde Alkamenes, Agorakrites, Painoios, Kallimakhos ve Kolotes gibi dönemin ünlü heykelcilerinin çalıştığı saptanmıştır. Başlangıçta görülen üslup farklılıkları, yapıt ilerledikçe sanatçıların üsluplarını birbirine ve özellikle de Phidias’a uydurmakta gösterdikleri ustalıktan ötürü ortadan kalkmıştır. Egastini tarafından dokunan giysiyi tanrıçaya götüren Atinalılar’m geçit törenini konu alan frizdeki figürler doğal biçimde değil de, oldukça idealleştirilerek işlenmiştir.
Partenon’un içinde yer almış olan Atena Parte-nos 12 m boyunda, altın ve fildişinden yapılmış bir heykeldi. Günümüze ulaşan çeşitli kopyaları arasında, Capitol Müzesi’nde bulunan gövde parçası, Ate-na’nın kalkanını içerdiği için özellikle önemlidir.
Phidias’ın, döneminde başyapıtı sayılan ve bugün kaybolmuş olan Olympia’daki Zeus heykeli ise dünyanın yedi harikasından biri olarak bilinir. Boyu 14 m’yi aşan bu yapıt, çevresinde yer alan çeşitli heykellerle birlikte bir grup oluşturmaktaydı.
Phidias’ın sanatı, 5.yy’ın başında hâlâ Arkaik dönem nitelikler taşıyan Yunan heykel sanatının Klasik dönemin biçim anlayışına geçişini temsil eder. Yaşadığı günlerde heykel sanatının en büyük yorumcusu ve yenilikçisi kabul edilmiş olan Phidias, Yunan heykelinin bütün Klasik dönemini, daha sonra da Helenistik dönem heykelcilerini etkilemiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Atena Pramakhos, ykş. İÖ 454, kayıptır; Atena Lemnia, ykş. 450-440, kayıptır; Atena Partenos, ykş. 438, kayıptır; Partenon Tapmağı frizleri, 447-432, British Museum, Londra; Efesoslu Amazon, kayıptır; Apollon Pamopios, kayıptır; Anakreon, kayıptır; Olimpia Zeus’u, kayıptır.
• KAYNAKLAR: F.Brommer, Athena Parthenos, 1957; A.Hekler, Die Kunst des Phidias, 1924; H.Schrader, Phidias, 1924.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi