LALANDE, Joseph-Jérôme (1732-1807)
Fransız astronomi bilgini. Ay’ın ıraklık açısının ölçümüne ve Halley kuyrukluyıldızının yörüngesinin hesaplanmasına katkıda bulunmuştur.
Joseph-Jérôme Lefrançais de Lalande 11 Temmuz 1732’de Lyon yakınlarındaki Bourg-en-Bresse’de doğdu, 4 Nisan 1807’de Paris’te öldü. Ortaöğrenimini Lyon’da tamamladıktan sonra Paris’ te hukuk öğrenimine başladıysa da bir süre sonra ilgisini astronomi ve matematik alanlarında yoğunlaştırmayı, astronom Joseph-Nicolas Delisle’in College Royal’daki derslerini izlemeyi ve araştırmalarına yardım etmeyi seçti. 1751’de Le Monnier (1715-1753) tarafından gönderildiği Berlin’de yaptığı ve Ay’m ıraklık açısının hesaplanmasını sağlayan gözlemlerdeki başarısı üzerine 1753’te Prusya Bilimler Akademisi’ne kabul edildi. 1762’de Paris’teki College RoyaP de astronomi profesörlüğüne, 1795’te de Paris Gözlemevi’nin yöneticiliğine getirildi. Ölümüne dek sürdürdüğü bu görevleri sırasında yıldızlar kuramının geliştirilmesi konusunda çalışan, 1761 ve 1769’daki Venüs geçişlerinden yararlanarak Güneş’in ıraklık açısını hesaplayan, 47 bin yıldızlık bir katalog ve birçok astronomi cetveli hazırlayan Lalande yayımladığı ders kitaplarıyla astronominin herkesçe anlaşılabilir bir bilim dalı durumuna gelmesi için uğraş vermiş ve Diderot’nun Encyclopedie’sinin astronomi bölümlerinin yazarlığını yapmıştır.
Ay’m ıraklık açısını hesaplamakta yararlanılacak ölçümlerin bir bölümünü gerçekleştirmek amacıyla Ümit Burnu’na giden astronom Lacaille ile eşzamanlı olarak aynı meridyen üzerinde bulunan Berlin’de gözlemler yapan Lalande, gözlemlerin değerlendirilmesi aşamasında önemli bir tartışma başlattı. Ay’m ıraklık açısının hesaplanmasında Yer’in kutuplardaki basıklığının gerektirdiği düzeltmeler konusunda, başta Le Monnier olmak üzere çeşitli bilim adamlarıyla giriştiği bu tartışma Paris Akademisi’nce Lalande’m hakliliğinin kabul edilmesiyle sonuçlandı.
Euler ve d’Alembert gibi çağın önde gelen düşünür ve bilim adamlarının da katıldıkları bir başka tartışmanın konusu da, üç cisim problemiydi. d’Alembert ve Le Monnier, Newton’un çekim yasasının batı hatalar içerdiğini savunurlarken Lalande, Güneş, Yer ve Ay’ın karşılıklı etkileşimlerinin açıklanmasını amaçlayan bu problem için, son dönemlerde geliştirilmiş matematiksel yöntemleri uygulayarak yaklaşık çözümler elde etmeyi başaran Fransız matamatikçisi Alexis Clairaut’yu (1713-1765) destekliyordu. Halley kuyrukluyıldızının dönüşü sorunu, tartışmayı birdenbire alevlendirdi. Halley 1682’de, yalnızca Güneş’ in çekim gücünü göz önüne alarak yaptığı hesaplar sonucunda, aynı kuyrukluyıldızın 1758 sonunda, veya 1759 başında bir kez daha görüleceğini ileri sürmüştü. Clairaut, Halley’in, hesaplarında, gezegenlerin neden olduğu tedirginliklerin gerektirdiği düzeltmeleri yaparak bu kuyrukluyıldızın, yörüngesinin Güneş’e en yakın noktası olan günberiden geçişinin 1759 Mart’ının başlarında olacağını öngördü. Clairaut’ nun, beklenen geçişin 13 Mart’ta gerçekleşmesiyle doğruluğu anlaşılan ve Newton’un evrensel kütleçe-kim yasası için yeni bir kanıt oluşturan çalışmasına katkıda bulunduğu bilinen Lalande, zamanının en ünlü bilim adamlarının katıldığı birçok tartışmada haklı çıkan görüşü savunanlar arasında yer almıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Traite d’astronomie, 1764, (“Astronomi Üzerine İnceleme”); Histoire celeste française, 1801, (“Fransız Gök Tarihi”); Bibliographie astronomi-que, 1803, (“Astronomi Bibliyografyası”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi