KÜLPE, Oswald (1862-1915)
Alman, filozof ve psikolog. Kant’ın dizgesinden kaynaklanan Yeni Gerçekçilik’in öncülerindendir, psikolojide Würzburg Okulu’nun kurucusudur.
3 Ağustos 1862’de (Letonya) Livonya’da Kandava’da doğdu, 30 Aralık 1915’te Münih’te öldü. 1881’de Leipzig Üniversitesi’nde tarih öğrenimi gördüğü sırada Wundt’un etkisiyle psikolojiye ve felsefeye ilgi duydu. Bir süre Berlin, Göttingen ve Dorpat üniversitelerinde felsefe, tarih ve psikoloji okudu. 1886’da Leipzig Üniversitesi’nde, Wundt’un yanında psikoloji alanında çalışmalarını sürdürdü, onun yardımcısı oldu; 1887’de doktor sanını kazandı. 1894’te Leipzig Üniversitesi’nde profesörlüğe yükseldikten sonra Würzburg Üniversitesi’ne geçerek, orada bir psikoloji laboratuvarı kurdu. 1896’dan sonra Leipzig, 1909’da Bonn, 1912’de Münih üniversitelerinde psikoloji ve felsefe okuttu. I.Dünya Savaşı’nda yaralı Alman askerlerinden geçen bir salgın hastalık yüzünden 30 Aralık 1915’te öldü.
Külpe’nin felsefeyle olan ilgisi, Kant’ın yapıtlarını okumakla başlamış, E.Mach ve R.Avenarius’un olgucu görüşlerinden etkilenerek eleştiriye dayalı bir gerçekçilik anlayışı üzerinde yoğunlaşmıştır. Onun Gerçekçilik’i duyu verilerinin nesnel kaynağına inmeyi, algıyla sağlanan izlenimleri us ölçülerine göre değerlendirmeyi amaçlar. Ona göre gerçeğin kaynağına ancak duyumlara dayanılarak ve usun kılavuzluğunda varılabilir. Us, bilgiyi oluşturan süreç içinde, yaratıcı değil yönlendirici, biçimlendiricidir. Bu işlemin temelini de, duyu verilerinin düzenlenmesini, belli bir anlam içeriğine kavuşmasını sağlayan, eleştiri oluşturur.
Külpe’nin çalışmalarında, odak konu Wundt’un deneysel yönteminden kaynaklanan psikolojidir. Ona göre psikoloji yalnız içeriğe dayalı, duyumsal olmamalı, hem duyum hem de us edimlerinden yola çıkmalıdır. Bu da insanın biri ussal, öteki duyumsal nitelik taşımasındandır. Us edimleri içinde en yaygını, kesinlikle gözlemlenemeyen soyutlamadır, yalnız içe-bakış yöntemiyle kavransa bile gerçektir. İnsanda biri düşünme (Denken), öteki düşünmekle üretilen nesne, düşünce (Gedanke) gibi iki psikolojik varlık bulunur. Düşünme, anlamı, yargıyı düşünmek eyleminin görünüş alanına yansımayan edimlerini içerir. Bunlar, bilincin gerçekliklerini (Wirklichkeiten) görünür gerçeklere (Realitaeten) dönüştürmeyi sağlayan etkinliklerdir.
Külpe’ye göre, soyut bir kavram olsa bile, bir nesnenin bilincine varmak, bilincin onu bulup ortaya çıkarması, kavraması anlamına gelir. Çünkü, görünmeyen bilinç içerikleri de vardır. Bunların başında anlamlar gelir. Anlam bir sözcük, bir belirti olmasa bile, bilincin akışı içinde bulunabilir. Külpe’nin kurduğu Würzburg Okulu’nun amacı yalnız bilinç akışı içinde bulunan ve bir anlam niteliğinde olan varlıkları nesnel kılmaktır. Ona göre ussal edimler, bu anlam niteliğinde olan bilinç varlıklarının bilgisini sağlar.
Külpe’nin estetiği de psikolojiden kaynaklanır, Fechner ve Wundt’un görüşlerinden esinlenir. Ona göre estetikte beğeninin temelini en üstün varlık aşamasında bulunan nesneler arası bir oran ve us oluşturur. Ancak bu konuda birtakım ön bilgilerinin edinilmesi, deneyimli olunması gerekir. Estetik beğenide düzen, uyum ve karşılıklı dengelilik önemlidir.
• YAPITLAR (başlıca): Einleitung in die Philosophie, 1895, (“Felsefeye Giriş”); Die Realisierung, Ein Beitrag zur Grundlegur.g der Realwissenschaften, 1912, (“Gerçek Bilimlerin Temellendirilmesi Konusunda Bir Katkı, Gerçekleştirme”); Vorlesungen über Psychologie, 1912, (“Psikoloji Üstüne Konuşmalar”); Grundlagen der Aesthetik, (ö.s.), 1921, (“Estetiğin Temelleri”); Vorlesungen Über Logik, (ö.s.), 1923, (“Mantık Üstüne Konuşmalar”).
• KAYNAKLAR: A.Messer, Der kritische Realismus, 1923.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi