MARIOTTE, Edme (1620-1684)
Fransız deneysel fizik ve bitki fizyolojisi bilgini. Çok geniş bir alana yayılan çalışmalarıyla bilimde deneyciliğin gelişmesine katkıda bulunmuştur.
Bazı kaynaklara göre Dijon’da doğdu. 12 Mayıs 1684’te Paris’te öldü. Yaşamının büyük bir bölümüne ilişkin bilgiler çok sınırlıdır. Cöte-d’Or bölgesindeki bir manastırda rahiplik yaptığını belirten ve kimi kaynaklarda sözü edilen belge de bulunamamıştır. 1668’de Dijon’dan Fransız Bilimler Akademisi’ne ve Huygens’e gönderdiği mektuplarla ve çalışmalarıyla bilim dünyasınca tanınmaya başladı. Daha sonra Akademi’den aldığı çağrıya uyarak 1670’te Paris’e gitti ve yaşamının geri kalan bölümünü bu kentte geçirdi.
Mariotte, bilinen ilk çalışmalarında bitkilerdeki sentez olayının kimyasal süreçlerle gerçekleştiğini belirlemiş, hayvanlardaki kan dolaşımıyla benzerlik kurduğu özsu dolanımının basıncını araştırmıştır. Gene bu dönemde, göz üzerinde araştırmalar yapmış, ışığın optik sinirlerce algılanmasına ilişkin deneyleri sonucunda kör noktayı bulmuş, gözün çeşitli kesimlerinin işlevlerini incelemiştir. Deneysel fizik alanında ilk kapsamlı çalışması olan, 1671’de Bilimler Akademisi’ne sunduğu, cisimlerin çarpışmasına ilişkin incelemesinde kütlelerin esnek ve esnek olmayan çarpışma yasalarını ortaya koymuş, bunları çeşitli fizik problemlerinin çözümüne uygulamış, “görece hız” kavramını geliştirmiştir. Sarkaçların ve merkeze doğru düşen cisimlerin hareketlerini de inceleyerek, Galileo’nun cisimlerin düşme hızlarını yüksekliğe bağlayan teoremini tartışmış, düşme olgusunu sıvı ortamlar içinde de araştırmıştır.
Havanın niteliğine ilişkin deneylerinin sonuçlarını ise 1676’da açıklayan Mariotte’un ele aldığı havanın ağırlığı, esnekliği ve suda çözünebilirliği konuları daha önce, başta Böyle olmak üzere başka bilim adamlarınca da incelenmişti. Mariotte’un cıvalı barometreyle gerçekleştirdiği ve çoğu bu alanda varılan sonuçları doğrulamakla birlikte bazı yeni katkılar da sağlayan deneylerinden on beş yıl kadar önce, 1662’de Böyle, gazların sıkıştırılabilirliğinin basınçla ters orantılı olduğunu gözlemlemiş, belli hacimdeki havaya uygulanan basınç iki katına çıkarıldığında hacmin yarıya düştüğünü, hava basıncı azaltıldığında da hacmin genişlediğini bulmuş, gazın hacmi (V) ile basıncı (P) arasındaki bağıntıyı, k bir sabit olmak üzere PV=k olarak belirlemişti. Mariotte, “Böyle yasası” olarak bilinen bu olguyu yeniden kanıtladığı gibi, havanın sıcaklık arttıkça genleştiğini, sıcaklık düştükçe büzüldüğünü de göstererek bu yasanın ancak sabit sıcaklıklarda geçerli olduğu sonucuna ulaşmıştır. Bu nedenle bu yasa genellikle “Boyle-Mariotte yasası” adıyla anılır.
Mariotte, barometreden meteoroloji alanında da yararlanılabileceğini düşünmüş, barometrik basınç ile rüzgârlar ve hava koşulları arasındaki ilişkiyi araştırarak, barometre kullanımıyla hava tahminlerinde bulunulmasına öncülük etmiştir. Havanın hacmi ile basıncı arasındaki ilişkiler üzerinde çalışırken atmosferin yüksekliğini hesaplamaya yönelmiş, deniz düzeyinde belirli bir hacimdeki havanın, üzerindeki basıncın kalkmasıyla yaklaşık dört bin kez genişleyeceği ve yükseklik arttıkça basıncın düzenli bir biçimde azalacağı varsayımlarına dayanarak, atmosferi 4.032 tabakaya ayırmış, her tabakanın, deniz düzeyinde 71 cm olan barometre cıva yüksekliğinde, 0,18 mm’lik bir düşüşe yol açtığını belirlemiş ve böylece atmosferin 60 km yüksekliğinde olduğunu hesaplamıştır. Havanın renksiz değil, mavi olduğu savını da ileri sürdükten sonra araştırmalarını optik alanında yoğunlaştırmış, 1679-1681 arasında gökkuşağını ve ışığın mer-ceklerce kırılmasını incelemiş, renk olgusunu açıklamaya çalışmıştır.
Mariotte, önemli çalışmalarından birinde de, suyun ve havanın niteliklerinin yanı sıra meteoroloji ve jeoloji verilerinden yola çıkarak Fransa’ya düşen yıllık yağmur miktarına ve büyük nehirlerin toplam su hacmine ilişkin hesaplar yapmıştır. Sıvılarda ağırlık, esneklik ve vurma gücü konularını ele almış, “evrensel mekanik kuralları”nı sıvılar için araştırmıştır. Bir kapta açılan deliklerden suyun fışkırmasını inceleyerek, fışkırma hızı ve akma gücü ile kaptaki suyun yüksekliği ve deliğin çapı arasındaki ilişkileri araştıran, Galileo’nun eğik atışa ilişkin yasasını sıvılara uygulayarak, 1640’larda kendi adıyla anılan yasayı geliştiren Torricelli’nin bulgularını gözden geçiren Mariotte, tüm bu çalışmalarıyla çağında deneyci yöntemin ve deneysel bilimin gelişmesine katkıda bulunmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Oeuvres de Mariotte, (ö.s.), 2 cilt, 1717, (“Mariotte’un Toplu Yapıtları”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi