LOCKYER, Joseph Norman (1836-1920)
İngiliz astronomi bilgini. Güneş tayfına ilişkin çalışmaları ve Güneş atmosferinde helyum gazını buluşuyla tanınmıştır.
17 Mayıs 1836’da Warwickshire bölgesindeki Rugby kentinde doğdu, 16 Ağustos 1920’de Devonshire bölgesindeki Salcombe Regis kasabasında öldü. Ortaöğreniminin ardından, 1857’de Savaş Dairesi’nde memur olarak çalışmaya başlayan Lockyer, bir yandan da özel ilgi duyduğu astronomi alanında çalışmalar yapıyordu. 1861’den başlayarak kendi başına yürüttüğü Güneş tayfına ilişkin araştırmalarıyla bazı çarpıcı başarılara ulaşınca, önce Bilim ve Sanat Bakan-lığı’na bağlı bir memuriyete, daha sonra da Güney Kingston’daki Güneş Fiziği Gözlemevi’nin yöneticiliğine atandı. 1911’de bu gözlemevi Cambridge’e taşınınca emekliye ayrıldı, ancak araştırmalarını bırakmadı ve Salcombe Regis’de, ölümünden sonra Norman Lockyer Gözlemevi adıyla Exeter Üniversitesi’ne bağlanacak olan Hill Gözlemevi’ni kurdu. 1869’da kurduğu Nature (Doğa) adlı derginin yayın yönetmenliğini ölümünden bir yıl öncesine değin sürdüren Lockyer, 1869’da Royal Society’nin üyeliğine seçilmiş, 1874’te bu kuruluşun Rumford madalyasıyla ödüllendirilmiş ve 1897’de “Sir” unvanını almıştır.
Güneş’in tayfölçümü (spektroskopi) yöntemleriyle incelenmesine girişen ilk astronomlardan biri olan Lockyer, 1860’lardan başlayarak Güneş lekeleri üzerindeki araştırmaları sırasında elde ettiği kimi tayflarda parlak çizgilere rastlanmayışına dayanarak bazı bölgelerdeki kararmaların, o bölgelerdeki yayınım yeğinliğinin düşüklüğünden değil, soğurma oranının yüksekliğinden kaynaklandığını öne sürdü. Daha sonra, o güne değin yalnızca tam tutulma olayları sırasında gözlemlenebilen Gürteş püskürmelerinin başka zamanlarda da incelenmesini sağlayacak yöntemler üzerinde çalışmaya başlayan Lockyer, atmosfere yayılmış Güneş ışığı tayfının zayıflatılma-sıyla püskürme tayfının parlak çizgilerinin görünür kılınabileceği varsayımına dayanan araştırmalarını iki yıl içinde sonuçlandırdı ve geliştirdiği bir prizmalı tayfölçerle Güneş püskürmelerini gözlemlemeyi başardı. Onun bu buluşundan iki ay kadar önce, Fransız astrofizikçi Pierre Jules Cesar Janssen (1824-1907) de aynı gözlem yöntemini geliştirmişti. İki bilim adamının birbirlerinden habersiz olarak aynı konferansta sundukları birer bildiriyle açıkladıkları bu buluş, sonraları Janssen-Lockyer yöntemi olarak adlandırılmış ve Huggins, Hale ve Deslandres tarafından geliştirilmiştir.
Geliştirdiği fotoğraf çekme yöntemlerinden yararlanarak Güneş’in bir fotoğraf atlasını hazırlamakta olan Janssen, 1868’deki tutulma sırasında saptadığı Güneş tayfında yer alan ve hangi elemente ilişkin olduğunu saptayamadığı bir çizgiyle ilgili bilgileri Lockyer’e iletmişti. Bu çizgiyi bilinen tüm elementlerin tayf çizgileriyle karşılaştıran Lockyer, bunun bilinmeyen ve büyük bir olasılıkla yeryüzünde bulunmayan bir elemente ait olduğunu ileri sürerek, bu yeni elemente Yunanca’da Güneş anlamına gelen “helyum” adını verdi. O dönemde bilim adamlarının karşı çıktıkları bu buluş ancak 1895’te, William Ramsay tarafından helyumun yerkürede bulunuşuyla kanıtlanabilmiştir.
1881’de, elementlerin tayf çizgilerinin çok yüksek sıcaklıklarda kalınlaşmasını, belirli sıcaklık ve basınç koşullarında elementlerin daha küçük bölümlere ayrılabilmeleriyle açıklayarak, atomun parçalana-mazlığına ilişkin inancın yıkılması ve çağdaş elektron kuramının geliştirilmesi yolunda önemli bir adım atılmasını sağlayan Lockyer, astronominin birçok tartışmalı konusuna da el atmış, yıldızların sınıflandırılmasına ve Yer’in oluşumuna ilişkin tezler ileri sürmüş, on bir yıllık Güneş lekeleri çevrimleri ile hava koşullan arasındaki bağıntıları araştırmıştır. Evrenin yapıtaşlarının meteorlar olduğu düşüncesine dayanan kuramsal çalışması bugün ilginçliğini yitirmiş de olsa, Lockyer’in, yaşadığı dönemin en yaratıcı bilim adamlarından biri olduğunu kanıtlamaya yetmektedir.
• YAPITLAR (başlıca): Contributions to Solar Physics, 1874, (“Güneş Fiziğine Katkılar”); Chemistry of the Sun, 1887, (“Güneş’in Kimyası”);
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi