Lİ Şİ-MİN (599-649)
Çin imparatoru. Tang hanedanının ikinci imparatorudur. İktidarı sırasında Çin, tarihinin en görkemli dönemlerinden birini yaşamıştır.
Bazı kaynaklar doğum tarihini 600 olarak vermektedir. Çin’in kuzeybatısındaki Şansi Eyaleti’nde Ta-Hsing-çeng yakınlarında doğdu, 10 Temmuz 649’da Çang-an’da (bugün Sian) öldü. Çin’in 589’da Sui hanedanı tarafından birleştirilmesinden önce ülkenin kuzeyine egemen olan bir aileden geliyordu. O doğduğunda, Sui hanedanının (581-618) hizmetinde yüksek dereceli bir memur olan babası Li Yüan’ın (566-635) görevi ayaklanmaları bastırmak ve kuzey topraklarını göçebe Türkler’in saldırılarından korumaktı.
Li Şi-min, 617 başında, babasını Sui yönetimine karşı ayaklanmaya özendirdi. Li Yüan ve Li Şi-min aynı yılın sonunda Türkler’in de yardımıyla Sui başkenti Çang-an’ı ele geçirdiler Li Yüan 618’de Tang hanedanını (618-907) kurarak imparator oldu. Ancak, Li Şi-min entrikalarla kardeşlerini öldürttü ve 626’da babasına zorla tahtı bıraktırarak imparator oldu. Bu tarihte Tai Tsung (Büyük Yaratıcı) adını alan Li Şi-min’in imparatorluk dönemi Tang hanedanının en parlak dönemini yaşadığı yıllar oldu. Bu yıllarda, Çin’de merkezi yönetim yeniden kuruldu. Çinliler uzun yıllar sonra Çin Seddi’nin kuzeyinde ve Orta Asya’da yaşayan yabancı halkları kendilerine yeniden bağımlı kıldılar.
Türkler’le ilişkileri
Tang hanedanının kurulmasından kısa bir süre sonra, Li ailesinin iktidarı ele geçirmesine yardımcı olan Türkler’le Tanglar’ın araları bozuldu. Türkler 626’da başkent Çang-an’a dek Çin’i istila ettilerse de Li Şi-min 630’da Doğu Göktürkler’e boyun eğdirdi ve kendisini Türkler’in Kutlu Han’ı ilan ettirdi. 639-640 ve 647-648 yıllarında yaptığı büyük seferlerle Tarim havzasını Batı Göktürkler’in elinden alarak bölgeyi Çin’e bağladı. Bu başarısında o sırada Batı Göktürkler’den ayrılmış olan ve Tanglar’ın Orta Asya’daki askeri gücünü oluşturan Uygur Türkleri önemli rol oynadılar. Batı Göktürkleri’nin yenilgisinin ardından Türk boylarının Hindistan’a, Batı Asya’ ya ve Avrupa’ya göçleri başladı. Li Şi-min döneminde Çin’in etkisi zamanla Pamir’den ileriye Amuderya, Siriderya vadilerine kadar uzandı, Tibet, Tanglar’ın yönetimi altına girdi.
Toprak düzeni
Tang hanedanından önceki çeşitli hanedanlar, devlet mülkü sayılan tarım toprağının vergi karşılığında eşit olarak köylülere dağıtılmasından oluşan eski Çin toprak düzeninin, bürokrasiye egemen olan büyük toprak sahibi eşraf tarafından bozulmasını önleyememişlerdi. Tang hanedanının kurulduğu dönemde uzun yıllardır süren siyasi çalkantılar, devletin vergi gelirini sağlayacak toprak sahibi köylülerin sayısında önemli bir azalmaya yol açmıştı. Li Şi-min imparator olduktan sonra, 624’te babasının başlattığı ve devlete tarım kesiminden düzenli vergi geliri gelmesini sağlamaya yönelik tarım reformlarını sürdürdü. Devletin el koyduğu büyük toprak sahiplerine ait arazilerin küçük köylülere dağıtılmasıyla vergi ödeyenlerin sayısının artması sağlandı. Eşit Kuyu Sistemi olarak adlandırılan toprak düzenine göre, her aile kendisine verilen 100 mou (yaklaşık 84 dönüm) toprağın ancak ufak bir bölümüne sahip olabiliyor, devlet adına vergi karşılığı işletilen geri kalan bölüm ise aile reisinin ölümünden sonra yeni bir dağıtım için devlete dönüyordu. Vergi, tahıl, ipek, kumaş ve angarya gibi çeşitli biçimlerde ödeniyordu.
Yerel yönetim reformları
Aynı dönemde, gerçekleştirilen reformlarla yerel yönetimler de yeniden düzenlendi. Beş ailenin bir mahalle (Lin) beş mahallenin bir köy (Li), beş köyün de bir dernek (Tang) oluşturduğu yeni bir yerel yönetim sistemi kuruldu. Yöresel ve hukuksal sorumluluklar taşıyan, daha sonra askeri işlevler de yüklenen mahalle birimlerine dayalı bu toplumsal örgütlenme biçimi, Tang hanedanını izleyen hanedanlar tarafından da benimsendi; çağdaş Çin’in yerel örgütlenme sisteminin temelini oluşturdu.
Li Şi-min aynı dönemde, geleneksel Konfüçyüsçü bürokrasi yapısını güçlendirmeye yönelik bir dizi önlem aldı. Sınavla devlet memuru alma uygulamasını yaygınlaştırdı ve devlet yönetiminde yerel soyluların yerini üst düzey bürokratların almalarını sağladı. Konfüçyüs klasiklerine dayalı bir eğitim veren devlet okullarının sayısını artırdı.
Li Şi-min, babası Li Yüan’ın kurduğu basit yönetim aygıtını koruyarak, yönetim işlerinin olabildiğince az masrafla yürütülmesini sağladı. 1000 parayı, 30 gram gümüşü, bin çuval tahılı ve bir top ipeği eşdeğer kabul etmesi iç ticaretin canlanmasına yardımcı oldu. Pirinç ve tahılın bir bölgeden diğerine taşınmasında kullanılan kanallar sistemini onarttı; güney ve kuzey Çin’in iktisadi bütünlüğünü sağlayan Büyük Kanal’ın yapımını tamamlattı. 624’te Li Yü-an’ın yürürlüğe koyduğu ve başta Li Şi-min olmak üzere tüm Tang imparatorları tarafından kullanılan ilişkileri Tang Yasaları, Uzakdoğu’nun 20.yy’a değin süren hukuk düzeninin temelini oluşturdu. Belirli suçlar için belirli cezaların uygulanmasını öngören, devlet yönetiminin genel kurallarını belirleyen bu yasalarla, ceza uygulamaları ve yönetim kuralları arasındaki farklılıklar son buldu.
Li Şi-min yaşamının son yıllarını, taht kavgasına girişen oğullarına karşı mücadele etmekle geçirdi. Ölümünden sonra yönetime el koyan cariyesi Vu, Tanglar’ın gücünü korudu. Ancak, sonraki imparatorlar Li Şi-min döneminin gücünü koruyamadılar; zamanla Çin Orta Asya üzerindeki egemenliğini yitirdi. Tang hanedanının üç yüz yıl süren egemenliğinin sona ermesiyle Orta Asya, Türk-Islam etkisi altına girdi.
• KAYNAKLAR: C.P.Fitzgerald, Son of Heaven: A Bio-graphy of Li Shih-min, Founder of the T’ang Dynasty, 1933; D.J. Li, The Ageless Chinese, 1965; J.Meskill, An Introduction to Chinese Civilization, 1973; A.F.Wright, Perspectives on the T’ang, 1971.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi