MAZDEK ( ? – 535)
Iranlı mezhep kurucusu. Bütün malların ortaklaşa bölüşülmesini öngören bir yönetimin gerçekleşmesi için çalışmıştır.
İran’ın Nişabur kentinde doğdu, 535’te öldü. Mazdek ya da Mazdak’ın yaşamıyla ilgili bilgiler azdır. Bütün malların ortaklaşa kullanılmasını öneren ve bunu tanrısal bir görev niteliğinde açıklayan düşünceleri yüzünden kişiliği çevresinde birçok söylence oluşturulmuş, gerçek varlığını tanıma olanağı azalmıştır.
Mazdek’in yaşadığı dönemde İran halkı, tüketen soylular ile üreten yoksul köylüler olmak üzere ikiye ayrılmıştı. Özellikle büyük illerde toplanan ve yönetici toplulukla yakın ilişkiler içinde bulunan soylular halkı eziyor, sömürüyor, açlık ve yoksulluk içinde bırakıyordu. Vergilerin ağırlığı, sarayların aşın tüketimi bu dengesizliği daha da artırmış, halkın tepkisi doruğa varmıştı. Bu ortamda ortaya çıkan Mazdek, eski İran inançlarını kötüye kullanan, bir sömürü aracı durumuna getiren, Zerdüşt rahiplerinin yanlış yolda olduklarım, yöneticileri etkileri altına alarak halkın yoksul düşmesine olanak sağladıklarını yaymaya başladı. Etkili konuşması, düşüncelerini çekinmeden açıklaması, yoksul halkın kurtarıcısı olarak ortaya çıktığını, bunun tanrısal bir görev niteliği taşıdığını ileri sürmesi üzerine çevresinde büyük bir kalabalık toplanmış, yöneticilere, soylulara, saraya karşı ayaklanmıştı. Kısa süre içinde yüz binlerce insanın katıldığı bir ayaklanma olmuş, ülke iç savaşa sürüklenmişti. Kral Hüsrev Anuşirevan, tahtı eline geçirir geçirmez, önce Mazdek’i tuttuğu kanısıyla babasrnı öldürttü, sonra Mazdek’in yönettiği topluluk üzerine yürüdü. 535’te yapılan savaşı kazanınca Mazdek’i yakalatıp karşısına getirtti, düşüncelerini kendi ağzından da dinledikten sonra öldürttü.
Mazdek yazılı yapıt bırakmamış, düşünceleri onunla ilgili bilgiler veren kaynaklarda aktarılmıştır. Bu kaynaklara göre Mazdek eski İran inançlarına bağlı, ancak Zerdüşt rahiplerinin ve onları tutan soyluların, yöneticilerin, özellikle sarayın aşırı tüketiminden, baskıcı yönetiminden yakınan yoksul halk çoğunluğunun mutluluğu için çalışmış bir kimsedir.
Üretim, tüketim
Mazdek’in görüşleri üretim, tüketim, yönetim, toplumsal eşitlik, gelir dağılımında eşitlik gibi konulan içerir. Toplum bireylerden oluşan bir bütündür, bu bütünün üyeleri de birbirine eşittir. Bu nedenle üreten-tüketen arasında bir dengenin sağlanması gerekir. Herkes ürettiğinin karşılığını almalı, çalışmayan çalışanın sırtından geçinmemelidir. İnançlar, insanların birbirlerini sömürmelerine, ezmelerine elverişli değilken, soylulara dayanan rahipler, değişik yorumlarla gerçekleri tersine çevirmektedir. Bu nedenle rahiplerin sözlerine uymak geleneksel İran inançlarına aykırıdır.
Toplumsal ortaklık ve aile
Üreten kimsenin tüketiciyi beslemesi yasal olmadığı gibi dinle de bağdaşmaz. Yeryüzü bütün insanların ortaklaşa yararlanmalarına açık bir yaşama alanıdır. Bu alanda çalışan geçinir, çalışmayan kendiliğinden silinir gider. Toplum bütün bireylerin oluşturdukları ortaklaşa bir kuruluştur. Bu nedenle bütün toplum malları da ortaktır, iyelik doğaya aykırıdır, kimsenin kimseyi baskı altına almaya, özgürlüğünü ortadan kaldırmaya ya da kısıtlamaya yetkisi yoktur. Aile kurumu da doğaya aykırıdır, kadın erkeğin tutsağı değildir, özgür bir insandır. Bu özelliği dolayısıyla onun da, kendi istenciyle, ortak olmasında, dilediği gibi davranmasında yasal bir sakınca yoktur.
İki evren
Mazdek’in geliştirdiği öğretiye göre biri yüce, öteki aşağı olmak üzere iki evren vardır. Her iki evreni yöneten güçler de dört, yedi, on iki gibi üç öbeğe ayrılır. Bir insanda dört, yedi üç öbek güç toplanır, birliğe ulaşırsa o insan yüce, yetkin ve olgun olur. Böyle bir insan yüce evrenin yurttaşıdır. Bu olgunluk aşamasına çıkanlar halkı kötülüklerden, yöneticilerin baskısından, sömürüden, soygundan kurtarırlar, eşitsizliği, tutsaklığı ortadan kaldırırlar.
Mazdek’in düşünceleri bütün İslam ülkelerinde, hızla yayıldı, yeni görüşlerin ortaya atılmasına olanak sağladı. lO.yy’a değin süren Mazdekcilik insanın özgürlüğü, eşitliği, mal ortaklığı gibi konulan benimseyen kimi tarikatları da etkiledi.
• KAYNAKLAR: A.Christensen, Le regne du roi Kawadh l et le communisme mazdakite, 1925.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi