MEHDİ (1844-1885)
Sudanlı din adamı. Sudan’da yabancı egemenliğine karşı mücadeleye önderlik etmiş, bağımsız bir İslam devleti kurmuştur.
Muhammed Ahmed b. Abdullah 21 Ağustos 1844’te Nil Nehri kıyısında Dongola yakınında Zarar Adası’nda doğdu, 22 Haziran 1885’te Ummü Derman’da (Omdurman) öldü. Babası gemi yapımında çalışan bir dülgerdi. Nubyalı Arap Berabera kabilesinin Kunuz kolundan olmasına karşın Mehdi’liğini ilan ettikten sonra soyunun Hz.Ali ve Hz.Muham-med’e dayandığını kanıtlamaya çalışmıştır. Doğumundan kısa bir süre sonra ailesiyle birlikte Hartum yakınında bir köye taşındı. Küçük yaşta tasavvufa ilgi duydu ve 1860 başlarında Muhammed Şerif’in Sem-maniye tarikatına (19.yy’da Şazeliye tarikatının Mısır kolu) katıldı. Yedi yıl kadar müridlik yaptıktan sonra Muhammed Şerif tarafından tarikat şeyhliğine yükseltildi. 1870’te Beyaz Nil’de Aba Adası’na çekilerek orada bir tekke yaptırdı ve etrafına müridlerini toplamaya başladı. Bu yıllarda Sudan’da yaptığı gezilerde çeşitli halk kesimlerinin hoşnutsuzluklarını gözledi.
Sudan 1820’den beri Osmanlı Devleti’ne bağlı özerk bir vilayet olan Mısır’ın işgali altındaydı. Mısır Hıdivi İsmail Paşa’nın izlediği dış borçlanma siyaseti 1870’lerde hem Mısır’da hem Sudan’da başta İngiliz-ler olmak üzere iktisadi durumu denetlemek üzere gönderilen yabancıların sayısının artmasıyla sonuçlanmıştı. Halk ağır vergiler altında eziliyor, Sudanlı köle tüccarları İngiltere’nin baskısıyla köle ticaretini yasaklamak isteyen yönetime düşman oluyor, dinine bağlı Müslümanlar yerel yönetimlerde Hıristiyanlar’ ın sayısının artmasına tepki duyuyorlardı; göçebe kabileler ise tüm yönetsel kısıtlamalara karşıydı.
Muhammed Ahmed Mısırlı yöneticilerin İslam dinini yozlaştırdığını, Mısır hıdivinin inançsızların elinde bir kukla olduğunu öne sürerek İslamiyet’teki çürüme ve ahlaksızlıklara karşı mücadele etmek, Müslümanlık’ı ilk günlerindeki saflığına kavuşturmak için Tanrı tarafından gönderilmiş olduğunu yaymaya başladı. Haziran 1881’de yeryüzünde adaleti kurmak için gelmesi beklenen Mehdi olduğunu açıkladıktan sonra halkı bu amaç uğruna mücadeleye çağırdı. Çağrısı farklı kesimlerin hoşnutsuzluklarını tek bir hareket içinde birleştirdi.
Aba Adası’nda az sayıda insanla başlayan mücadele, Mısır yönetiminin üzerlerine gönderdiği orduları yendikçe para ve silah ele geçirerek güçlendi. Mısır’ın içinde bulunduğu iktisadi güçlükler ve Arabi Paşa ayaklanması nedeniyle Mısır yönetiminin zayıf durumda olması Mehdi yanlılarının askeri başarılarında önemli bir etken oldu. Diğer bir etken de 1882’ de Mısır’da yönetimi tümüyle ele geçirmiş olan İngiltere’nin öncelikle Mısır’da düzeni sağlamak amacıyla Sudan sorununu ikinci plana itmesi ve Sudan’daki tüm Mısırlı yöneticilerin ve askeri birliklerin geri çekilmesini istemesiydi. Tahliyeyi hızlandırmak ve Mehdi yanlılarına karşı savaşmak üzere 1884’te Sudan’ın başkenti Hartum’a gönderilen general Charles Gordon, kenti kuşatan ve Ocak 1885’te de ele geçiren Mehdi yanlılarınca öldürüldü. Bu büyük zaferin ardından batıda Kordofan’dan güneyde Bahrülgazal’a ve doğuda Kızıl Deniz’e dek Mısır Sudam’nın çok büyük bölümünde denetim sağlayan Mehdi, Ummii Derman’ı başkent yaparak düşlediği “İslam Devleti” nin örgütlenmesine yöneldi. Ancak birkaç ay sonra ölümü Mısır, Mekke, Suriye ve İstanbul’u ele geçirerek tüm İslam dünyasının başına geçme amacı doğrultusunda girişimde bulunmasını engelledi.
İslamiyet’in temel ilkelerini benimseyen ama zaman zaman tasavvuf inancına da yakınlık gösteren Mehdi, kendisine dört halife seçmişti, izleyicilerine ensar deniyordu. Kuran dışında hiç bir yazılı yapıta değer vermiyor, toplumsal ve bireysel yaşamı kendi duyuruları, uyarıları ve bildirileriyle yönetiyordu. Müslüman hükümdarların geleneksel yetkilerinden biri olan para basmayı gerçekleştiren ilk Sudanlıydı.
Kimilerince Ebu’l-İstiklâl (Bağımsızlığın Babası), kimilerince de Müceddid (İslamı Yenileştiren) olarak nitelenen Mehdi’nin günümüzde de Sudan’da izleyicileri bulunmaktadır. Dört halifesinden biri olan Abdullah Taaşi onun yerine geçerek devleti 1898’de general Kitchener komutasındaki İngiliz ordusu tarafından yıkılana değin yönetmiştir.
• KAYNAKLAR: P.M.Holt, The Mahdist State in the Sudan: 1881-1898, 1970; J.Ohrsvalder, Aufstand und Reich des Mahdi im Sudan, 1892; B.Theobald, The Mahdiya: A History of the Anglo-Egyptian Sudan, 1889-1899, 1951; F.R.Wingate, Mahdiism and the Egyptian Sudan, 1891.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi