MASARYK, Tomaş (1850-1937)
Çekoslovakyalı siyaset ve devlet adamı. Çekoslovakya Cumhuriyeti’ni kurmuş, 1918-1935 arasında devlet başkanlığı yapmıştır.
Tomâş Garrigue Masaryk 7 Mart 1850’de Moravya’da Hodonin’de (bugün Çek Cumhuriyeti’de) doğdu, 14 Eylül 1937’de Prag yakınlarında Lâny’de öldü. Babası Slovak bir arabacı, annesi ise Çek bir hizmetçiydi. Ailesinin geçim güçlükleri nedeniyle genç yaşta bir çilingirin yanında çalışmaya başladı. Sonradan öğretmen olmasına karar veren ailesi tarafından 1865’te Brno’daki bir ortaokula gönderildi. Ortaöğrenimini Viyana’da tamamladıktan sonra, 1872’de Viyana Üniversitesi’nde felsefe öğrenimine başladı. Üniversite yılları milliyetçi duygularının geliştiği, felsefi görüşlerinin olgunlaştığı yıllar oldu. Görüşlerinden derin bir biçimde etkilendiği Platon üzerine yazdığı bir tezle 1876’da felsefe dalında doktora derecesi elde etti. Bir süre sonra Leipzig Üniversitesi’ne geçti. Orada tanıştığı ABD’li bir öğrenci olan Charlotte Garrigue ile evlendikten sonra, karısının soyadını kendisine ikinci ad olarak aldı. Aynı dönemde ulusal özelliklerine daha uygun bir din olarak gördüğü Protestanlık’ı benimsedi.
1879’da felsefe dalında okutman olarak Viyana Üniversitesi’ne atandı. 1881’de Der Selbstmord als soziale massenersheinung der modernen Zivilisatiorı (“Çağdaş Uygarlıkta Kitle Davranışı Görünümü Almış Toplumsal Bir Sorun: İntihar”) adlı ilk önemli kitabını yayımladıktan bir yıl sonra, Prag’da yeni kurulan Çek Üniversitesi’nde felsefe profesörlüğüne atandı. Felsefe üzerine çalışmalarıyla büyük bir ün kazandığı bu dönemde, Çekler’in ulusal ve kültürel tarihi üzerine incelemelerde de bulundu; Athenaeum adlı bir eleştiri dergisiyle, Naşe Doba (Çağımız) adlı siyasi dergiyi çıkarttı. Aynı yıllarda yoğun bir biçimde siyasetle de ilgilenmeye başlayan Masaryk, Ulusal Parti’nin Avusturyalılar’la uzlaşma yanlısı olan muhafazakâr kanadı Yaşlı Çekler’den uzaklaşarak, aynı partinin liberal kanadını oluşturan Genç Çekler’e yakınlaşmaya başladı. 1891’de bu partiden Avusturya Parlamentosu’na (Reichsrat) seçildi. Ancak kısa sürede Genç Çekler’in milliyetçilik anlayışıyla ters düşerek 1893’te bu görevinden ayrıldı.
Mart 1900’de daha sonra İlerici Parti adını alacak olan Gerçekçi Parti’yi kuran Masaryk, 1907’de bu partiden yeniden Avusturya Parlamentosu’na seçildi. Avusturya-Macaristan İmparatoru I.Franz Joseph’in Balkanlar’da izlediği yayılma politikasına karşı çıkarak Slav muhalefetin önde gelen kişilerinden biri oldu. Aynı dönemde Çekoslovakya’nın tam bağımsızlığı düşüncesini benimsedi. I.Franz Joseph’in Almanya ile ittifak politikasına karşı çıktı ve 1914’te Sırbistan’a savaş açılmasını engellemeye çalıştı. I. Dünya Savaşı’ nın başlaması üzerine Aralık 1914’te Viyana’dan ayrılarak İsviçre’ye geçti.
Çekoslovak Ulusal Konseyi’nin kuruluşu
Kısa bir süre sonraLondra’ya yerleşen Masaryk’ in, yurt dışında yaşayan Edvard Beneş ve Milan Ştefanik gibi Çek ve Slovak önderlerle kurduğu ilişkilerin sonucunda, 1916’da Londra’da Çekoslovak Ulusal Konseyi kuruldu. Bu konseyin başkanlığına seçilen Masaryk’in Mayıs 1917’de Rusya’ya giderek oradaki Çek savaş tutsaklarından oluşturduğu Çek Lejyonerleri, İtilaf Devletleri’nin yanında savaşa katıldılar. 1917 Ekim Devrimi’nden sonra Masaryk’in Fransa’ya geçirmeye karar verdiği Çek Lejyonerleri, o sırada Sovyetler Birliği’nde başlayan iç savaşta karşıdevrimcilere destek oldular.
Çekoslovakya Cumhuriyeti’nin kuruluşu
Sovyetler Birliği’nden ayrıldıktan sonra Mayıs 1918’de ABD’ye geçen Masaryk, orada başkan W.Wilson’la görüşerek ondan Çekoslovakya’nın bağımsızlığını destekleyeceği konusunda güvence aldı. Aynı tarihte ABD’de bulunan Slovak önderlerle Pittsburgh’da yaptığı görüşmelerin sonucunda onlarla bağımsızlıktan sonra ortak bir devletin kurulması konusunda anlaşmaya vardı. Çekoslovak Ulusal Konseyi, Çekoslovakya’nın Haziran 1918’de İtilaf Devletleri tarafından müttefik bir güç olarak tanınmasından sonra, 14 Ekim’de geçici hükümetin kurulduğunu, 18 Ekim’de ise bağımsızlığın ilan edildiğini açıkladı. Bu sırada, Temmuz 1918’de Prag’da kurulmuş olan Prag Ulusal Komitesi, Prag’da iktidarı ele geçirdi ve 28 Ekim’de Çekoslovakya Cumhuriyeti’ nin kurulduğunu ilan etti. Slovak Ulusal Komitesi’nin de bu kararı onaylamasından sonra Kasım’da toplanan meclis Masaryk’i Çekoslovakya Cumhuriyeti’nin devlet başkanlığına seçti.
Cumhuriyetin ilanından kısa bir süre sonra toplanan Ulusal Meclis’in Nisan 1919’da kabul ettiği toprak reformu yasasıyla, çoğu yabancılara ait olan 1.200.000 dönüm toprak kamulaştırtarak köylülere dağıtıldı. Haziran 1919’da imzalanan Versailles ve Eylül 1919’da imzalanan Saint-Germain antlaşmalarıyla Çekoslovakya’nın sınırları güvence altına alındı. Ancak Şubat 1920’de kabul edilen merkeziyetçi anayasayla ülke nüfusunun % 32’sini oluşturan Slovak, Alman-Macar ve Ruthenyalı azınlıklara özerklik tanınmaması, azınlıkların hoşnutsuzluklarını derinleştirdi. Bu huzursuzlukların ve ülkedeki siyasi çekişmelerin sonucu olarak Nisan 1920 genel seçimlerinden sonra, ülke uzun yıllar koalisyon hükümetleri tarafından yönetildi.
1927 ve 1934 yıllarında iki kez daha devlet başkanlığına seçilen Masaryk, Aralık 1935’te bozulan sağlık durumu nedeniyle bu görevinden ayrıldı. Yerine cumhuriyetin kurulduğu tarihten beri dışişleri bakanlığı yapmakta olan Edvard Beneş geçti.
• YAPITLAR (başlıca) : Der Selbstmord als soziale Massen-erscheinung der modernen Zivilisation, 1881, (“Çağdaş UygarlıktaKitle Davranışı Görünümü Almış Toplumsal Bir Sorun: İntihar”); The Spirit of Russia, 1913, (“Rusya’nın Ruhu”); Russia and Europe, 1913, (“Rusya ve Avrupa”); The New Europe, 1918, (“Yeni Avrupa”); The Making of a State, 1927, (“Bir Devletin Kuruluşu”).
• KAYNAKLAR: R.Birley, Thomas Masaryk, 1951;K.Ca-pec, President Masaryk Telis His History, 1934; V.Cohen, The Life and Times of Masaryk, The President-Liherator, 1941,R.J.Kemer, Masaryk, 1938; P.Selver, Masaryk: A Biography, 1940.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi