AHMED ŞAH [Dürranî] (1722-1773)
Afgan hükümdarı. Yönetimi sırasında ulaşılan sınırlar nedeniyle Afganistan’ın kurucusu sayılmaktadır.
Multan’da doğdu, Toba Ma’ruf’ta öldü. Abdali aşiretinin başkanı Sadozay ailesinden Muhammed Zaman Han’ın ikinci oğludur.
Abdaliler 1722’de Horasan’a dek yayıldı. 1728’de İran şahı Nadir Şah Horasan’ı ele geçirdi, 1731’de Herat’ı da alarak Abdaliler’in gücünü kırdı. Nadir Şah’a başkaldıran Ahmed Han ile kardeşi Zülfikar Han, kısa bir süre sonra Kandahar Galzayları’na tutsak düştüler. 1737’de Kandahar’ı da ele geçiren Nadir Şah iki şehzadeyi himayesi altına aldı ve Abdaliler’in büyük bir bölümünü ordusuna kattı.
Ahmed Han, kısa sürede Nadir Şah’ın ordusunda yükseldi ve Mazandaran valiliğine atandı. Nadir Şah’ın 1747’de öldürülmesinden sonra, Abdaliler’den oluşan bir ordu ile Afganistan üzerine yürüdü ve Kandahar’ı ele geçirdi. Abdali melikleri onu hükümdar seçtiler. Ahmed Han, şah unvanı aldı ve kendisine Dürr-i Dürran (inciler incisi) adını verdi.
Ahmed Şah önce Kabil’i ele geçirdi. Ardından Galzaylar’ı denetimi altına alarak, başlarına Dürranî-ler’den bir vali gönderdi. 1747-1769 arasında Hindistan’a dokuz sefer yaptı. 1748’de Lahor’u aldı ama Sarhind’de yenildi. Bir süre sotıra Babürlü hükümdarı Muhammed Şah’ın ölümü üzerine yeniden saldırıya geçti. Lahor ile Multan eyaletlerini egemenliği altına aldı. Kabil’e dönen Ahmed Şah, dört yıl boyunca Horasan bölgesiyle ilgilendi. Herat’ı aldı, Meşhed’i ele geçirerek yönetimini Nadir Şah’m torunu Şahruh’ a verdi. 1757’de Delhi’ye bir sefer düzenledi. Kenti yağmaladıktan sonra burada kendi adına altın ve gümüş sikkeler bastırttı. Ama, kolera salgım baş gösterince Afganistan’a dönmek zorunda kaldı. Oğlu Timur’u Pencab’ta vali olarak bıraktı. Ahmed Şah, bu yıllarda Muhammed Şah’ın kızı Hazrat Baygam’la evlendi.
1758’de, Sikhler, Mughablar ve Marathalar Timur’u Pencab’dan attı. Karşı saldırıya geçen Ahmed Şah 1759-1761 arasında Maratha ordularını Delhi’nin kuzeyinde Panipat’ta bozguna uğrattı ve Pencab’daki egemenliklerine son verdi. Kabil’e döndüğü sırada bu kez de Sikhler başkaldırdı. 1760’da dört kez Sikhler’e saldırdı ama ülke içinde de ayaklanmalar yoğunlaştığından başarılı olamadı ve Pencab’ın denetimini onlara bırakmak zorunda kaldı.
1762’de devletin sınırları Amu Derya’dan, Hint Okyanusu’na, Horasan’dan, Keşmir’e, Pericab’a ve Sind’e dek uzanıyordu. Peşaver, Multan, Deracat ve Keşmir ölümünden sonra kırk yıl kadar Dürranîler’in elinde kaldı. Bu sınırlar göz önüne alınarak Ahmed Şah, günümüz Afganistanı’nın kurucusu sayılmaktadır.
Ahmed Şah, tarih boyunca başma buyruk davranmış ve Y’ünanlılar’ı, Hunlar’ı Türkler’i ve Moğol-lar’ı sürekli uğraştırmış olan savaşçı aşiretleri bir tür federal yapı içinde birleştirdi. Hint seferlerinin sağladığı maddi olanaklarla, ağır vergiler koymak zorunda kalmaması ile de halkın desteğini kazandı.
Merkezi yönetimin başı olarak iç ve dış ilişkilerle ilgili tüm kuramların denetimini elinde tuttu. Bir başvezirin yanısıra ileri gelen aşiretlerin başkanlarm-dan oluşturduğu dokuz kişilik bir danışmanlar kurulu da yönetimde rol oynuyordu. Feodal beylere benzer bir konumda olan yerel yöneticiler üzerinde sıkı bir denetim uygulamıyor, onlara birçok alanda özerklik tanıyordu.
• KAYNAKLAR.’F. Cunningham,/fzstojy of the Sikhs, 1849; A. Ferrier, History of the Afghans, 1858; O. Mann, “Quellenstudien zur Gescnichte desAhmedŞah Durrani”, Zeitschrift der Deutschen Morgenleadischen Gesellschaft, 1898.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi