ALAEDDİN TEKİŞ [Harezmşah] ( ? -1200)
Harezmşahlar Devleti hükümdarı. Saltanatı sırasında ülke topraklarını genişletti, Irak Selçukluları Devleti’ ne son verdi.
Alaeddin Muhammed Tekiş, Harezmşah İlarslan’ ın büyük oğludur. Tekiş adı kimi araştırmacılarca Tekeş, Töküş, Tüküş biçiminde okunmuştur. Babası öldüğünde (1172) Tekiş Cend Valisi idi. Üvey annesi Terken Hatun, küçük yaştaki oğlu Sultanşah’ı, Tekiş in merkezden uzakta bulunmasından yararlanıp tahta çıkarttı. Yönetimi de kendi eline aldı.
Terken Hatun yeni hükümdarı tanıması için Tekiş’e elçi gönderdi. Tekiş kendi hükümdar olduğunu, Sultanşah’ı tanımadığını bildirdi. Terken Hatun, onu zorla yola getirmek için kuvvet toplamaya başlayınca Tekiş ülkeyi terkederek Karahıtaylar’a sığındı. Yardımlarına karşılık daha fazla yıllık vergi ödeyeceğine söz verdi. Karahıtay sultanı kocası Fuma’yı Tekiş’le birlikte Harezm’e gönderdi. Tekiş, Gürgenç’e yaklaştıkları sırada Terken Hatun’un oğlu ile Horasan’a gittiğini öğrendi. Kente savaşmadan giren Tekiş, halkın ve askerlerin onayı ile Harezmşah (İslam öncesi zamanlardan beri Harezm’e egemen
olanlar tarafından kullanılagelen unvan) oldu.
Terken Hatun, Horasan Emiri Müeyyed Ayaba’ dan yardım istedi. Tekiş’le savaşan Ayaba yenildi ve öldürüldü (1174). Terken Hatun, Dihistan’a kaçtı, ardından giden Tekiş kenti zorla aldı, Terken Hatun öldürüldü. Sultanşah Gurlular’ın yanma sığındı.
Karahıtaylı vergi memurlarının Harezm halkına yaptıkları baskıya dayanamayan Tekiş, vergi memurlarını ve kendine saygısızlık eden Karahıtay elçilerini öldürttü. Bunu fırsat bilen Sultanşah, Gur Sultanı Gıyaseddin’in yardımı ile Balasagun’a gitti. Karahıtay sultam, kocası Fuma’yı bu kez Sultanşah’la birlikte Tekiş’e karşı yolladı. Şiddetli savunma karşısında Karahıtay güçleri geri çekildi. Bu bozgun Harezmşahlar’ı Karahıtay baskısından kurtardı.
Tekiş, askeri ve ekonomik bakımdan önemli bir kent olan Cend’e oğlu Nasıreddin Melikşah’ı vali olarak gönderdi. Sır-Derya’da yaşayan Kıpçaklar’dan yararlanmak istedi. Uran boyu reisi Alp Kara’yı yanına çekmeyi başardı. Bu taze güçleri,Karahıtaylar’ a karşı kullanmak amacındaydı. Düzenlediği seferle 1182’de Buhara’yı aldı. Bu tarihten sonra da sultan unvanını kullandı. 1187’de Horasan’ın merkezi Nişabur’u aldı. Horasan’ın batı tarafı Harezm’e bağlandı, Mazenderan Tekiş’in denetimi altına girdi.
Irak Selçuklu Atabeyi Muhammed Cihan ölünce yerine kardeşi Kızılarslan Osman geçmişti (1185). Büyük Selçuklu Sultam Tuğrul ile Kızılarslan arasında anlaşmazlık çıktı. Selçuklu Devleti’ni yıkarak yönetime el koymak isteyen Abbasî Halifesi Nasır li-Dinillâh’m da olaya karışması Irak’ı kanlı bir mücadeleye soktu. Bunun üzerine Rey Emiri Kutluğ İnanç, Tekiş’ten yardım istedi. Tekiş, Rey’e kadar ilerledi ve bölgeye egemen oldu. Sultanşah’m, Harezm üzerine yürüdüğünü haber alınca Irak’ta fazla kakmayarak hızla geri döndü; Bistam ve Damgan illerini aldı, Serahs’ı ele geçirdi (1193).
Ortaya çıkan karışıklıkları önlemek için yeniden Irak’a gitti ve bu kez Irak tümüyle Harezmşahlar’a bağlandı (1194). Oğuz reislerinden Melik Dinar’ın ölümünden (1195) sonra Tekiş, Kirman bölgesini de topraklarına kattı. Yaşamının son yılları, Batınîler ile mücadele içinde geçti. Veziri Mesud, Batınî İsmailî-ler’ce öldürülünce oğlu Kutbeddin Muhammed’i İsmailîler üzerine yolladı. Kendisi de ikinci bir ordu ile sefere çıkarken 1200’de Nesa yakınlarında öldü.
• KAYNAKLAR: H. Bayur, “Hârizmşah Alaüddin Tekiş’ in adı hakkında”, Belleten, IV (589-594), 1950; İ. Isfahan, Horasan ve Irak Selçukluları Tarihi, 1943; İ. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 1956.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi