ALEMDAR MUSTAFA PAŞA (1765 – 1808)
Osmanlı sadrazamı. Sened-i İttifak’ın hazırlanmasına öncülük etmiştir.
Hotin’de doğdu, İstanbul’da öldü. Yeniçeri Oca-ğı’ndan Rusçuk’lu Hacı Haşan Ağa’nın oğludur. Çocukluğu Rusçuk’ta geçmiş, delikanlılık çağında İstanbul’a gelerek Yeniçeri Ocağı’nın 42. Orta’sına yazılmıştır. 1787’de patlak veren Osmanlı, Rus, Avusturya savaşlarına katılmış, söylentiye göre bölüğünün bayrağını taşıdığı için Alemdar ya da Bayraktar sanıyla tanınmıştır. Yeniçeri Ocağı ile savaştan sonra da ilişkisini kesmeyen Alemdar, herhangi bir eğitim görmemişti ve okuma yazma bilmiyordu. Bir süre hayvan ticareti ile uğraşmış ve bu arada Rusçuk Ayanı ve Tırnova Voyvodası Tirsiniklioğlu İsmail Ağa’nın hizmetine girmiştir. Dürüstlüğü ve becerikliliği ile kısa sürede kendisini göstererek İsmail Ağa’nın askerlerine bayraktar olmuştur; sanı daha güçlü bir olasılıkla buradan gelmektedir. Daha sonra devlete başkaldıran ayanlardan Vidin Voyvodası Pazvandoğlu’nun güçlerini dağıtmada başarılı olmuş ve 1803’te Hezargrad Ayanlığı’na getirilmiştir. İsmail Ağa’nm 1806’da öldürülmesi üzerine Rusçuk Ayanlığı kendisine verilmiştir.
Rumeli’de geniş bir bölgeyi elinde tutan Alemdar’ a karşı devlet yumuşak davranmak zorunda kalmış, ancak o da merkeze, özellikle Padişah III. Selim’e saygılı ve bağlı bir tutum içinde olmuştur. 1806’da başlayan Osmanlı-Rus savaşında, Rus ordularının Silistre yöresinde ilerlemelerini engellemiş olan Alem-dar’a bu başarısından ötürü 1807’de vezirlik ile birlikte Silistre valiliği ve Tuna seraskerliği verilmiştir. Böylece paşa da olan Alemdar, kısa zamanda imparatorluğun önemli ayanlan arasında yer almıştır.
III. Selim’in tahttan indirilmesi
1807 yılı, merkezi hükümetin zor günler geçirdiği ve Osmanlı Devleti’nin geleceğini etkileyecek olayların patlak verdiği yıl olmuştur. Nizam-ı Cedid adı altında, devletin her alanda yeniden düzenlenmesini, özellikle ve öncelikle de modern bir ordu kurulmasını amaçlayan reform hareketleri, 1807 Mayısında çıkan, çıkarları zedelenmiş tutucu grupların desteklediği bir Yeniçeri ayaklanması ile büyük darbe yedi. Bu ayaklanma karşısında gerekli reformcu tepkiyi gösteremeyen ve yeni kuruluşları savunmaktan kaçman III. Selim tahtan indirildi; başlatılan bütün modernleşme girişimlerine de son verildi. Bu gerileyiş, reform yanlısı devlet adamlarını da ayaklanmacıların eline bırakmak anlamı taşıdığından, Nizam-ı Cedid programının uygulanmasında birinci derece rol oynamış devlet adamlarının bir bölümü öldürüldü, kaçabilenler ise Alemdar Mustafa Paşa’nın yanma sığındılar. Tarihe Rusçuk Yaranı olarak geçecek olan bu topluluk, Alemdar’ı İstanbul üzerine yürümeye, ayaklanmacıların padişah yaptıkları IV. Mustafa’yı tahttan indirerek, III. Selim’i yeniden tahta çıkarmaya teşvik etti. Sonunda harekete geçen Alemdar, askerleri ile birlikte İstanbul’a geldi. Alemdar’m İstanbul’a gelmesi ile gelişen olaylar, kendisinin III. Selim’i tekrar tahta çıkarma niyetini açığa çıkardı. Bu amaçla saraya yaptığı baskın sırasında III. Selim’in cesedi ile karşılaşan Alemdar, IV. Mustafa’yı tahttan indirerek yerine kardeşi II. Mahmud’u padişah yaptı (1808). Yeni padişah tarafından sadrazamlığa getirilen Alemdar, III. Selim’in katillerinin cezalandırılmasını sabırsız bir hiddet ile sürdürmüş ve kısa zamanda İstanbul’ da asayişi sağlamıştır.
Sened-i İttifak
Alemdar Mustafa Paşa’nın kısa süren sadrazamlığı sırasında giriştiği başlıca iş, Anadolu ve Rumeli’de ayrı birer güç durumuna gelmiş bulunan ayanları İstanbul’a çağırması ve merkezdeki devlet adamlarıyla ortak bir toplantı yaparak, bunların devlet içindeki durumlarına bir belgeyle açıklık getirmesidir. Ekim 1808’de hazırlanan ve tarihe Sened-i İttifak adıyla geçen bu belge, ayanların kendi statülerine hukuki bir geçerlilik kazandırmak isteyen, bunların devlet idaresinde söz sahibi olma ve devlet gücünü denetim altında tutma isteklerini gösterir. Böylece, padişah ve merkezdeki devlet adamları yanında, Anadolu ve Rumeli’deki büyük ayanlar, devletin- ortak, eşit ve birbirlerinin hukukuna saygılı birer unsuru haline gelmekteydiler.
II. Mahmud, Sened-i İttifak’ı daha başlangıçta benimsememişti. Alemdar’ın ölümünden sonra Sened-i İttifak kaldırıldı. Ama, Sened-i İttifak’ta yer alan ve yenilik hareketlerine direnenlere ortak bir cephe halinde karşı koyulacağına ilişkin madde, modern bir ordu kurma girişiminin dayanağı oldu. Böylece, eski Nizam-ı Cedid ordusu diriltilerek Sekban-ı Cedid adı altında bir ordunun kurulmasına geçildi. Ancak, bu da Alemdar’ın öldürülmesiyle ortadan kalkmıştır.
Alemdar Mustafa Paşa’nın, İstanbul’daki çalışmaları, Yeniçeri Ocağı’nı sindirmek üzere aldığı kesin önlemler, yeniçerilere özgü olmakla birlikte giderek halkın elinde bir gelir kaynağı durumuna gelmiş olan esamelerin (aylık cüzdanları) alınıp satılmasını yasaklaması, genel bir hoşnutsuzluğa yol açmaktaydı. Bu durum, başta eski padişah IV. Mustafa ve adamları olmak üzere, çıkarları zedelenmiş bütün çevrelerce körüklenmekteydi. Öte yandan tahta çıkmasını ve hayatını Alemdar’a borçlu olan II. Mahmud, onu saltanatına ortak görmekte, Sened-i İttifak ile hükümdarlık haklarını başkalarıyla paylaşma durumunda bırakıldığına inanmaktaydı. Bu durumda Alemdar, hiçbir tarafın desteğini kazanamadı. Çevresinde yer alan ve akıl hocaları durumunda olan Rusçuk Yaranı’ nın da ellerine geçirdikleri iktidarı kötüye kullanmaları, Alemdar’m halk arasındaki saygınlığını azaltmaktaydı. Kendisine bağlı birliklerin dağılmasıyla askeri yönden de güçsüzleşen Alemdar, 16 Kasım 1808’de patlak veren ayaklanmada sadaret konağında kıstırıldı ve sarayın da yardıma gelmemesi sonucu ortada kaldığından, konağının cephaneliğini ateşleyerek hayatına son verdi. Bu arada içeri girmeye çalışan yüzlerce yeniçeriyi de havaya uçurdu. Ayaklanmacılar, cesedini günlerce kentte dolaştırdıktan sonra Yedikule dışında kör bir kuyuya attılar. Yeniçeri Ocağı’nın 1826’da kaldırılışına değin burada kalan ceset, daha sonra Yedikule yakınlarında bir yere gömülmüş; 1908’de Gülhane Parkı’nın giriş kapısı ‘ karşısındaki Zeynep Sultan Camii haziresine taşınmıştır.
Cesur ama yönetimde deneyimsiz bir kişi olan Alemdar, yenilik yanlısı bir devlet adamıydı. Özellikle ordunun modernleşmesi gereğine inanıyordu. Ölümü ile yenilik hareketleri yirmi yıl kadar duraklamış ve Nizam-ı Cedid kavramı ile içerilen her şey, yenilik yanlıları ile birlikte ortadan kaldırılmıştır.
ALE
• KAYNAKLAR: K. Arapyan, Rusçuk Ayam Mustafa Paşa, 1943; H. İnalcık, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Belleten, XXVIII (112), 1964; E.Z. Karal, Osmanlı Tarihi, V. 1947; A.P. Miller, Mustafa Paşa ^ Bajraktar^ 1947; E. Tekiner, “Alemdar Mustafa Paşa”, Sened-i Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası; X-XXI (10-21), İttifak 1911 – 1913; İ.H. Uzunçarşılı, Alemdar Mustafa Paşa, 1942.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi