ADLER, Alfred (1870-1937)
Avusturyalı psikanalist. Bireysel Psikoloji Okulu’nun kurucusudur. Kişilik kuramlarına getirdiği “toplumsal ilgi” kavramıyla insanın toplumsal yönünü vurgulamıştır.
7 Şubat 1870’de Viyana’da doğdu. Macar kökenli Yahudi bir ailenin çocuğuydu. Hastalıklı bir çocukluk geçirmesi ve erkek kardeşinin ölümü, tıp öğrenimi yapma kararında etkili oldu. 1895’te Viyana’da Tıp Fakültesi’ni bitirdi. İhtisasını göz hastalıkları konusunda yaptıktan sonra, bir süre pratisyen hekim olarak çalıştı. 1902’de Freud’un çevresine girdi.Freud’ un ünlü “Çarşamba Toplantılarına katıldı. Daha sonra Viyana Psikanaliz Enstitüsü’nün başkanlığını yaptı. Ancak, 1908’de Freud’la aralarında, özellikle bilinçdışı çatışmaların açıklanması konusunda görüş ayrılıkları belirmeye başladı. Kişiliğin gelişmesinde cinsel içgüdüler kadar, saldırganlığın da önemli olduğunu savunan Adler, Freud’un “Oedipus Kompleksi” kavramına verdiği ağırlığı küçümseyerek, insanın temelde toplumsal bir varlık olduğunu savunmaya başladı. 1911’de, Freud ve çevresinden bütünüyle koptu ve Viyana Psikanaliz Enstitüsü başkanlığından istifa etti. Kısa zamanda çevresinde yeni bir grup oluşturarak, “Bireysel Psikoloji” adı altında kendi okulunu kurdu.
I. Dünya Savaşı sırasında Avusturya ordusunda doktor olarak görev aldı. 1921’de, Viyana’da Eğitim Müdürlüğü’ne bağlı ilk çocuk rehberlik kliniğini kurdu. Bireysel Psikoloji Okulu’na bağlı görüşleri uygulayan deneysel bir okulun açılmasına önayak oldu. Avusturya Hükümeti’nin desteğiyle yaygınlaşan vesayılanotuza varan çocuk rehberlik merkezlerini yönetti. 1926’da ABD’ye giden Adler, Columbia Universitesi’nde ve New York’daki Long Island College of Medicine’da ders verdi. 1934’te Viyana’da-ki rejimin çocuk rehberlik kliniklerini kapatması üzerine, 1935’te ABD’ye yerleşti. 28 Mayıs 1937’de,
bir konferans gezisi sırasında İskoçya’nm Aberdeen kentinde öldü.
Kişiliğin oluşumunda geleceğe yönelik amaçlar
Freud’dan koptuktan sonra Hans Vaihinger’in felsefesinden etkilenen Adler, Jung gibi geçmişin değil, geleceğe yönelik amaçların insan kişiliğini biçimlendirdiğini savunmaya başlamıştır. Adler’e göre, her insanın kendince seçtiği ve erişmek için çabaladığı idealleri, onun bugünkü davranışlarını etkiler ve o insana özgü ruhsal süreçlerin oluşmasına yol açar, insanın uğruna savaş verdiği amacın gerçek olması gerekmez. İdealler öznel olabileceği gibi, hayali bile olabilir. Ne var ki sağlıklı olan bir insan gerektiğinde güttüğü amaçların etkisinden kendini sıyırabilir; oysa nevrozlu insan bu olanaktan yoksundur. Kısacası, Adler’in bireysel psikolojisi, Freud’un “psikanalitik yaklaşımı” gibi geçmişe değil, geleceğe yöneliktir. Bununla birlikte, bir tıp doktoru ve psikiyatr olan Adler de Freud’un etkisiyle nevrozun açıklanmasından yola çıkmıştır.
Saldırganlık, güçlülük isteği, yükselme çabası
Adler, 1908’de, daha Freud’un ateşli bir öğrencisiyken, saldırganlık güdüsünün insanın yönlendirilmesinde cinsellik kadar önemli olduğunu savunmaya başlamıştır. 1910’da ise saldırganlık güdüsünün yerine “güçlü olma isteği” kavramım kullanmıştır. Görüşlerinin gelişmesindeki bu aşamada Adler, erkekliği güçlülük, kadınlığı güçsüzlükle eş tutmuştur. “Erkeklik iddiası” kendini küçük, zayıf, yetersiz hisseden erkek ya da kadının başvurduğu bir çare, bir “telafi yöntemi”dir. Daha sonraları ise Adler ins’inı güden temel amacın “güçlü olma isteği ” değil, “yükselme çabası” olduğunu ileri sürmüştür. Böylece, Adler’in “bireysel psikoloji”sinde kişiliğin açıklanmasında kullanılan temel kavram saldırganlık, güçlülük isteği ve yükselme çabası olmak üzere üç aşamadan geçmiştir.
“Organ yetersizliği”
Adler, 1907’de yayımlanan Studie iiber die Min-derwertigkeit von Organen (“Organ Yetersizlikleri Üzerine Bir inceleme”) adlı kitabında insanların fiziksel yetersizlikleri sonucunda ortaya çıkan aşağılık duygularını psikolojik bakımdan giderme yolunu seçtiklerini ileri sürmüştür. Adler’e göre, organ yetersizliklerinin giderilmesindeki başarısızlık nevrozla sonuçlanmakta, zihinde ve duygularda bir dizi fonksiyonel bozukluk ortaya çıkmaktadır.
Adler’in bu görüşlerinde hastalar üzerinde yaptığı gözlemlerin büyük katkısı olmuştur. Tıp fakültesini bitirdikten sonra, pratisyen hekim olarak çalıştığı sıralarda, insanların belirli organlarının hastalandığını izlemiş ve bunların nedenleriyle ilgilenmeye başlamıştır. Biri kalp hastası olurken, öbürü midesinden ya da görme bozukluklarından sızlandığına göre, her hastanın vücudunun o bölgesinde, bir yetersizlik olması gerektiği sonucunu çıkarmış; kalıtımın ya da gelişme bozukluklarının yol açtığı “organ yetersizliği”ni gidermek için hastaların çaba tükettiklerini saptamıştır. Adler’e göre, bunun en belirgin örneği çocukken kekeleyen Demosthenes’in ilerde ünlü bir konuşmacı olmasıdır.
Yetersizlik duygusu ve yükselme isteği
Adler, giderek organ yetersizliği kavramına her türlü yetersizlik duygusunu katmaya başlamış, bireyin ruhsal ve toplumsal eksikliklerini de organ yetersizliği olarak adlandırmıştır. Görüşlerinin bu aşamasında kadınların kendilerini erkeklere göre daha eksik gördükleri varsayımından hareket ederek güçsüzlüğü kadınlıkla özdeşleştirmiştir. Daha sonra ise, yetersizlik duygusu kavramını geliştirmiş, yetersizlik duygusuyla yükselme isteği arasındaki bağlantıyı bir kuramsal çerçeve içinde sunmuştur.
Yaratıcı benlik
Adler’in psikoloji bilimine ve özellikle kişilik kuramlarına en önemli katkısı bu iki kavramın ortaya atılması olmuştur. Adler’e göre, insan doğduğu anda zayıf, eksik, bakıma muhtaç, kısacası yetersizdir. Bedensel, ruhsal, duygusal ve toplumsal gelişme insanın yetersizliklerini giderme veyükselme çabalarının bütününden başka bir şey değildir. Yaşamda karşılaşılan zorlukları çözme, engelleri aşma, güven içinde yaşama çabaları bireyin doğuştan getirdiği bu temel isteğin belirtileridir. Dünyaya geldiği andan ölene değin her insan hissettiği yetersizlikleri gidermek için mücadele eder; eksikliklerinden, aksaklıklarından, yetersizliklerinden sıyrılıp, yükselmeyi amaçlar. Başka bir anlatımla, Adler’in bireysel psikolojisinde yükselme isteği kendini tamamlama ve mükemmele erişme isteğidir. Yetersizlik duygusu ve yükselme çabaları nevrotik davranışların açıklanmasında çok kullanılan kavramlar olmakla birlikte, Adler’e göre bu iki temel ilke yaşamın gereği ve her insanın yapısında varolan doğal eğilimlerdir. İnsanın haz ilkesiyle yöneltildiğini savunan Freud’a karşın, Adler mükemmelliğe erişmenin yaşamın amacı olduğunu savunmuştur. Bu nedenle de, Adler’in bireysel psikolojisinin insana daha saygılı olduğu ileri sürülmüştür, ı 1912’de yayımlanan Uber den Nervösen Charakter (“Nevrozlu Kişilik Üzerine”) adlı kitapta ortaya atılan, “yetersizlik duygusu” ve “yükselme isteği” kavramları Adler’e dünya çapında ün kazandırmışsa da, Bireysel Psikoloji Okulu asıl “yaşam biçimi” ve “yaratıcı benlik” kavramları üstüne kurulmuştur. Adler, özellikle son yıllardaki yayınlarında bu iki kavramı ayrıntılarıyla ele almış ve kişilik kuramını bir bütünsellik içine oturtabilmiştir.
Yaşam Biçimi
Adler’in yaşam biçimi kavramı, her insanda doğuştan varolan yetersizlik duygusu ve yükselme isteğini kendine özgü yollarla gerçekleştirmesi anlamına gelir. Örneğin, bir bankacı için yükselme isteği, zengin olmak ve bu yolla yetersizliklerini giderebilmekle özdeşleşmiştir. Bunun sonucu olarak, tüm yaşamını para kazanma çarelerini hesaplayarak biçimlendirecektir. Oysa amacı çiçek yetiştirmek olan bahçıvan bu yolla mükemmele erişme isteğini tatmin edecektir. Bankacı ile bahçıvanın yaşamları birbirinden farklıdır. Her ikisi de bilerek ya da bilmeyerek attıkları her adıma güttükleri amacı yansıtırlar. Kurdukları dostluklar, eğlence çeşitleri, aileleriyle ilişkileri, tutumları, o iki insanı birbirinden ayırır. Bu bağlamda, kazanacakları bilgileri, neleri görüp görmeyeceklerini yaşam biçimleri belirler. Zengin olmak isteyen nereden para kazanabileceğini görürken, bahçıvan çiçekleri, toprağı, havayı görecektir.
Adler’e göre, yaşam biçimi çok küçük yaşlarda belirmeye başlar. Dört, beş yaşlarından sonra yaşanılan her şey, o yaşa değin edinilmiş kalıplara göre benimsenir. Başka bir deyişle, insanların davranışları, duyguları, algıları ve tutumları çok küçük yaşlarda oluşur ve geleceklerini belirler. İnsanın yaşam biçiminde ilerki yaşlarında ortaya çıkan belirtiler çocuklukta edinilmiş temel yönelişin görüntülerinden başka bir şey değildir. Adler’in yaşam biçimi kavramını tanımlayışında insanın geçmişini önemsediği, yani Freud’un etkisinden sıyrılamadığı açıktır.
Yaratıcı benlik kavramına gelince, Adler’e göre insan kendi kişiliğini kendi yaratır. Kişilik kalıtımın ve yaşamın birbiriyle yoğrulmasından oluşur. İnsanın < doğuştan getirdiği kendine özgü bazı becerileri, yetenekleri ya da yeteneksizlikleri vardır. Çevre ise ona çeşitli uyarılar sunar. Her insan getirdiklerini ve çevrenin sunduklarını kendince yorumlar ve benimser. İnsanın içindekileri ve dışındakileri bağdaştırması, yani yaratıcılığı, elle tutulup gözle görülemez. Öznel, dinamik, kişisel olan yaratıcı benlik her insanın kendine özgü bir kişilik ve yaşam biçimi edinmesine, kendi yaşamına bir anlam vermesine olanak sağlar. Adler’in yaratıcı benlik kavramıyla Freud’un ego kavramı eş tutulabilir.
“Toplumsal İlgi”
Adler, bireysel psikolojinin ana çizgilerini oluştururken, yani Freud’dan koptuğu ilk yıllarda, insanı güden temel gücün saldırganlık olduğunu belirtmiş ve kadınsı zayıflıkları gidermek uğruna bireyin erkeklik iddiasında bulunduğunu savunmuştu. O yıllarda insanı cinsel içgüdülerin yönettiğini savunan Freud’a yapılan sert eleştiriler Adler’e de yöneltilmişti. Onun da insanı içgüdüleriyle davranan bencil bir yaratık gibi
gördüğü, insanın toplumsal yönünü küçümsediği ileri sürülmüştü. Oysa Adler, 1930’larda “toplumsal ilgi” kavramını ortaya atmıştır.
Adler’e göre insan bir toplumun içine doğar; aile onun ilk toplumudur. Bebekle annesi arasındaki alışveriş, gelecekteki toplumsal ilişkilerin öncüsüdür, insanın kurduğu ilişkiler yaratıcı benliğinin gelişip kişiliğini yapılandırmasına, yetersizliklerini giderme ve yükselme isteklerini yönlendirmesine, yaşamını biçimlendirmesine olanak sağlar. Böylece insan yükselme çabalarını kişisel ve bencil kazançlardan sıyırır ve toplumsal amaçlara yöneltir. Herkesin iyiliği için uğraşarak, kendi kişisel yetersizliklerinin üstesinden gelebilir.
Toplumsal ilgi sonradan kazanılmaz, doğuşta her insanda vardır; yani insan doğal olarak toplumsaldır, insana özgü her özellik gibi toplumsal ilginin de zamanla gelişmesi gerekir. Bu yüzden, çevre çocuğun toplumsal ilgisini geliştirmek, eğitmek ve yönlendirmek zorundadır. Yanlış eğitim toplumsal ilginin sağlıklı gelişmesini engeller ve çeşitli uyumsuz davranışların, nevrotik belirtilerin oluşmasına yol açar. Bu yüzden Adler çocukların eğitimiyle ilgilenmiş, rehberlik ve danışmanlık alanlarının gelişmesine önayak olmuştur. Adler’in psikiyatri ve klinik psikolojiden çok danışma psikolojisinde ün kazanmasının nedeni de budur.
Adler, nevrozun açıklanmasında da aynı yaklaşımı izlemiş,insanın kendi içindeki çatışma ve çelişkilerden ötürü nevrotik olduğunu savunan Freud’un tersine, çatışmanın bireyle çevresi arasında oluştuğunu ileri sürmüştür. Adler’e göre,insan yetersizliklerini giderirken ve yükselme isteğini gerçekleştirirken, kişiliğine uygun bir yaşam biçimi seçmeye yönelir. Çevre onun yaratıcı gücüne karşı çıkar ve seçtiği yolları engellerse, çatışma başlar ve nevrozlu davranış belirir. Bu nedenle amaç hem bireyin kendi kişiliğini kazanıp kendi yolunu çizmesini sağlamak, hem de çevresinin engelleyici tutumunu değiştirmekolmalıdır. Bu tür bir yaklaşım da danışma psikolojisiyle bağdaşır.
Aile
İnsanın geçmişine, özellikle çocukluk yıllarına gösterdiği ilgiyle Adler aile yapısını da incelemiş ve toplumsal etkenlerle birlikte kardeşlerin yaşlarının da önemli bir rol oynadığını gözlemlemiştir. Büyük, ortanca ve küçük kardeşin farklı kişilikler göstermesini, her birinin yaşından ötürü farklı deneyimler geçirmesiyle açıklamıştır. Adler’e göre, ilk çocuk ya da en büyük, İkinciye göre daha çok ilgi görmekte, kardeşi doğduktan sonra da ana babasının sevgisini küçükle paylaşmak zorunda kalmaktadır. Bu, onun bir anlamda prensliğini yitirmesidir. Yaşamında karşılaştığı bu beklenmedik durum ilk çocuğun kişiliğini ve yaşam biçimini etkiler. Kimisi öfkeyle dolar, kimisi aniden şansının ters döneceğinden ürker olur, kimisi eski mutlu günlerini arar. Bunun sonucunda, nevrotik davranışlar belirebilir. Nitekim Adler, alkoliklerin, çeşitli sapıklıklar gösterenlerin, suç işleyenlerin ve nevrozluların çoğunlukla ailenin ilk çocuğu olduğunu saptamıştır. Adler’e göre, ortanca çocuk büyüğeben-zemeyi ve onu geçmeyi arzuladığından genellikle çalışkan ve gayretlidir. Bazen kıskanç ve isyankâr da olsa, kendinden küçüğe ve büyüğe göre daha uyumlu ve daha sağlıklıdır. En küçük ise en çok şımartılan olduğundan, problemlidir; nevrotik belirtiler gösterebilir.
Adler’in, çocukların yaşlarıyla sorunları arasında kurduğu bağ birçok araştırmaya yol açmış ve özellikle Amerikalı sosyal psikolog Stanley Schachter, Adler’in görüşlerini doğrulayan sonuçlar elde etmiştir.
Adler, Freud’un etkisiyle ve çocuk psikolojisine beslediği ilgiyle, insan yaşamının ilk yıllarını ayrıntılarıyla incelemiştir. Adler’e göre, erken çocukluk döneminde oluşan yaşam biçimini belirleyen etkenler doğuştan gelen yetersizlikler ve aile eğitiminde şımartma ya da ilgi göstermeme biçiminde ortaya çıkan yanlışlardır. Psikoterapinin görevi, hastayla eşit düzeydeki görüşmeler yoluyla, yanlış yaşam biçimine yol açan toplumsal ilgi eksikliğini gidermek ve insan ilişkilerini geliştirip güçlendirmek olmalıdır.
Toplumsal bir varlık olarak insan
Her insanda doğuştan varolan içgüdülerin davranışı belirlediğini savunan Freud’a karşı Adler’in getirdiği en önemli yenilik insanın toplumsal bir varlık olduğu görüşüdür. Adler’e göre insan toplum duygusuyla doğar, toplumun çıkarlarını, kişisel çıkarlarının üstünde tutar, ilişkilerin türü ve içeriği içinde yaşadığı topluma göre değişebilir; ama toplumsal olmayı ona çevresi öğretmez, o zaten toplumsal ilgiyle doğmuştur. Adler, insanı içgüdülerin yönetmediğini, sorunlarının tek nedeninin doyumsuzluklar olmadığını, yetersizlik duygularının yaşamın her yönünde belirebileceğini savunmuştur, insanın kendince geliştirdiği yaşam biçiminde, cinsiyetin yanında başka etkenlerin de önemli payı olduğunu ileri sürmüştür. Kişiliğin gelişmesinde ve bütünleşmesinde toplumun önemini belirterek hem psikanalitik yaklaşıma yeni bir yön vermiş, hem de o günlerde filizlenmeye başlayan sosyal psikoloji dalma katkıda bulunmuştur. Freud’un görüşlerine getirdiği yeniliklerden ötürü Adler, Yeni-Freudçu yaklaşımın öncülerinden olarak da değerlendirilmektedir.
İnsanın bilinçli olduğunu, yetersizliklerini ve amaçlarım değerlendirebileceğini, kendi yaşamına yön verebileceğini savunan Adler, Freud’un karamsar yorumlamalarına karşı, daha umutlu bir yaklaşıma önayak olmuştur.
Adler’in görüşlerini çoğunlukla danışman ve rehber psikologlar benimsemiştir. Klinik psikoloji ve psikiyatride fazla rağbet görmemesinin nedeni, yaklaşımının Freud’un psikanalitik kuramının basitleştirilmiş bir taslağı olmasından kaynaklanmaktadır.
Çok sayıda yapıt bırakan Adler’in görüşleri ölümünden sonra da değerini korumuştur. Amerika Adler Psikoloji Derneği, bireysel psikolojinin temel kuramlarının öğretilmesi ve yaygınlaştırılması görevini The American Journal of Indıvidual Psychology gibi yayınlar yoluyla sürdürmektedir.
• YAPITLAR: Studie über die Minderıuertigkeit von Organen, 1907, (“Organ Yetersizlikleri Üzerine Bir İnceleme”); Uber den Nervösen Charakter, 1912, (“Nev-rozlu Kişilik Üzerine”); Praxis und Theorie der Individu-al-Psychologie, 1920, (“Bireysel Psikoloji’nin Kuramı ve Uygulaması”); Menschenkenntnis, 7927, (“İnsanı Anlama”); Der Sinn des Lebens, 1933, (“Yaşamın Anlamı”).
• KAYNAKLAR: H.L. Ansbacher ve R. Rowena (der), The Individual Psychology of Alfred Adler, 1956; R. Munroe, Schools of Psychoanalytic Thought, 1955; H.Or-gler, Alfred Adler: The Man and His Work, 1960.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi